İngiliz Maliyeciler Lord Hobart ve Morgan Hugh Foster’ın İstanbul Serüveni (1861-1863)

Yıl 2025, Cilt: 7 Sayı: 7, 177 - 203, 30.06.2025

Hasan Ali Çakmak

https://doi.org/10.59054/hed.1598356

Öz

Osmanlı maliyesi üzerine en çok rapor yazılan dönemlerden birisi 1861-1863 yılları arasında yaşanmıştır. İmparatorluk ekonomisinin birçok krizle boğuştuğu ve parasal istikrarsızlığın başkentte ender görülen sosyal içerikli bir kargaşaya yol açtığı bu dönemi diğerlerinden ayıran, yabancı uzmanların da süreci izlemeleri ve devlet adamlarının aldıkları kararlarda aktif bir rol oynamalarıdır. 1861 yılında yaşanan
başarısız Mirès Borçlanması üzerine İngiltere tarafından İstanbul'a gönderilen Lord Hobart ve Morgan Hugh Foster, süreci takip eden bu yabancı uzmanlardan ikisi olup Osmanlı Devleti'nin mali açmazdan kurtularak bir müddet rahat nefes almasına yardımcı olmuşlardır. Düzenledikleri 42 sayfalık raporlarıyla Osmanlı Devleti'nde yıllık bir bütçe yapılıp yayımlanması, millî banka kurulması ve devlet daireleri
ile sarayın borçlanma olanağının sınırlandırılması gibi yapısal bazı öneriler getiren bu maliyeciler hakkında az sayıda araştırma bulunmaktadır. Başkentte bulundukları dönem ve raporları ayrı ayrı incelemelere konu olmasına karşın faaliyetleri yerli-yabancı arşiv belgeleri ile gazeteler kullanılıp bir bütün olarak tetkik edilmemiştir. Bu maksatla bu makalede Osmanlı maliyesinin Kırım Savaşı'ndan (1853-1856) sonra finansal açıdan bozulma süreci irdelenerek tarihsel bir zemin inşa edilip İngiliz maliyecilerin ülkeleri tarafından seçilişi ve görevlendirme süreci ele alınmıştır. Bu şahısların ilk temasları ve icraatına değinildikten sonra raporlarını nasıl tanzim ettikleri, şahit oldukları kayda değer gelişme ve engeller ile Osmanlı maliyesinin modernleşmesine olan katkılarının başarılı olup olmadığı tartışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Lord Hobart , Morgan Hugh Foster , Osmanlı maliyesi , 1861 Mali Krizi.

The Mission of British Financial Advisors Lord Hobart and Foster in the Ottoman Empire (1861-1863)

Öz

Ottoman Empire experienced a period in which a number of reports were written about her financial administration between the years of 1861 and 1863. This process, which led to social unrest in the capital, was notable for the active involvement of foreign experts who closely pursued the situation and influenced key decisions made by Ottoman statesmen. Two such advisors, Lord Hobart and Morgan Hugh Foster, were dispatched by Britain following the failure of the Mirès Loan in 1861. Their interventions played a critical role in rescuing the empire from its financial impasse and providing temporary relief. There is little research on these financial experts who, with the 42-page report they prepared, made structural proposals such as the publication of an annual budget in the Ottoman Empire, the establishment of a national bank, and the limitation of the borrowing capacity of government offices and the palace. While separate studies have explored their presence in the capital and their reports, their activities have not been comprehensively examined using Turkish and foreign archival documents and journals. This article tries to fill this gap by analyzing the decline of the Ottoman financial balance following the Crimean War (1853-1856) and providing a historical context for the crisis. It also deals with the selection and appointment of British financiers, their initial interactions, and the process by which they compiled their reports. The article further examines the challenges they encountered, the key developments they observed, and evaluates whether their contributions to the modernization of the Ottoman finance were successful.

Anahtar Kelimeler

Lord Hobart , Morgan Hugh Foster , Ottoman finance , financial crisis of 1861.

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Sadaret Mektubi Kalemi Nezaret ve Devair (A.MKT.NZD), 440/95. İrade Hariciye (İ.HR), 179/9915; 193/10905; 204/11749. Hariciye Nezareti İdare (HR.İD), 261/18. Hariciye Nezareti Londra Sefareti (HR.SFR.3), 63/22; 64/21; 62/49; 75/18. Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi (HR.MKT), 401/80; 474/82; 410/45; 466/65. Hariciye Nezareti Siyasi (HR.SYS), 1892/8; 1893/11. Hariciye Nezareti Tercüme Odası (HR.TO), 376/30; 507/11.
• Foreign Office (FO), 424/24. Osmanlı Bankası Arşivi (OBA), LA, 23,963
• Abdurrahman Şeref: “Ecânibden İlk İstikrâz Teşebbüsümüze Ait Birkaç Vesîka”, Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası, 30 (1330), 321-337.
• Active Academy Araştırma Merkezi: “Mr. Falconnet'in Konsolidasyon Projesi”, Active: Bankacılık ve Finans Dergisi, 24 (2002), 86-89.
• Active Academy Araştırma Merkezi: “Osmanlı Maliyesinde Yabancı Uzmanlar”, Active: Bankacılık ve Finans Dergisi, 34 (Ocak-Şubat 2004), 86-91.
• Active Academy Araştırma Merkezi: “1862 Borçlanması ve İngiliz Hükümeti”, Active: Bankacılık ve Finans Dergisi, 38 (Eylül-Ekim 2004), 86-92.
• Active Academy Araştırma Merkezi: “Mirès Soruşturması ve Osmanlı Maliyesi Hakkındaki İlk Kapsamlı Rapor”, Active: Bankacılık ve Finans Dergisi, 39 (Kasım-Aralık 2004), 86-91.
• Ahmed Cevdet Paşa: Maruzat, haz. Yusuf Halaçoğlu, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1980.
• Ahmed Cevdet Paşa: Tezâkir 1-12, yay. Cavit Baysun, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1953.
• Ahmed Cevdet Paşa: Tezâkir 13-20, yay. Cavit Baysun, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1960.
• Ahmed Lûtfî Efendi: Vakanüvis Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, haz. Münir Aktepe, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988, X.
• Akyıldız, Ali: Mümin ve Müsrif Bir Padişah Kızı Refia Sultan, İstanbul: Kapı Yayınları, 2015.
• Akyıldız, Ali: Para Pul Oldu, İstanbul: İletişim Yayınları, 2003.
• Akyıldız, Ali: “Kaime”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXIV, 2001, 212-215.
• Akyıldız, Ali: “Osmanlı Devleti'nin Kırım Savaşı'nı Finansmanı: İç ve Dış Borçlanmalar”, Savaştan Barışa: 150. Yıldönümünde Kırım Savaşı ve Paris Antlaşması (1853-1856) Bildiriler, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 2007, s. 11-18.
• Akyıldız, Ali: Haremin Padişahı Valide Sultan, İstanbul: Timaş Yayınları, 2022.
• Al, Hüseyin: Osmanlı Devleti'nde Kambiyo İstikrarı Uygulaması: (1839- 1863), Ankara: Birleşik Yayı nevi, 2011.
• Al, Hüseyin: Uluslararası Sermaye ve Osmanlı Maliyesi: 1820-1875, İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, 2007.
• Al, Hüseyin ve Şevket K. Akar: “Uluslararası Finans Politik Açısından 1860–61 Suriye Bunalımı ve Mirès Borçlanması”, Tarih Dergisi, 45 (2007): 77-122.
• Al, Hüseyin ve Şevket K. Akar: “Osmanlı Maliyesinde Kısır Döngü ve 1861 Ticarî Krizi”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 18 (2008), 51-86.
• Al, Hüseyin ve Şevket K. Akar: Osmanlı Dış Borçları ve Gözetim Komisyonları, 1854-1856, İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, 2003.
• Al, Hüseyin ve Şevket K. Akar: “Dersaadet Bankası'nın Tasfiyesi ve 1852 Borçlanması”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, 4 (2006): 149-207.
• Al, Hüseyin ve Şevket K. Akar: Osmanlı Finans Sisteminde Modernleşme: Osmanlı Para Reformu, An kara: Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, 2014.
• Al, Hüseyin ve Şevket K. Akar. Osmanlı'dan Günümüze Borsa: Galata Borsası (1830-1873), İstanbul: Borsa İstanbul, 2013.
• Al, Hüseyin, Şevket K. Akar ve Kaya Bayraktar: Osmanlı Finans Sisteminde Modernleşme: Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye'de Merkez Bankası Arayışları, Ankara: Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, 2014.
• Altuğ, Yılmaz: Yabancıların Arazi İktisabı Meselesi, İstanbul: Yenilik Basımevi, 1963.
• Anderson, Olivie: “Great Britain and the Beginings of Ottoman Public Debt”, The Historical Jour nal, 1 (1964), 47-63.
• Antonin du Velay: Essai sur l'histoire financière de la Turquie, Paris: Arthur Rousseau, 1903.
• Autheman, Andre: Bank-ı Osmani-i Şahane: Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Osmanlı Bankası, çev. Ali Berk tay, İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, 2002.
• Baban, Şükrü: “Tanzimat ve Para”, Tanzimat I, İstanbul: Maarif Matbaası, 1940, s. 233-262.
• Bayraktar, Kaya: Osmanlı Bankası'nın Kuruluşu, Faaliyetleri ve Osmanlı Devleti'nin Moratoryum İlanındaki Yeri (1863-1875), Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2002.
• Bell, K.: The Constantinople Embassy of Sir Henry Bulwer, 1858-65, University of London, PHD Thesis, 1961.
• Blaisdell, Donald C.: European Financial Control in the Ottoman Empire, New York: Columbia Uni versity Press, 1929.
• Burke Bernard and Ashworth P. Burke: The Genealogical and Heraldic Dictionary of the Peerage and Baronetage, London: Harrison and Sons, 1914.
• Clay, Christopher: Gold for the Sultan, London: I.B. Tauris, 2000.
• Cottrell, Philip: Investment Banking in England: 1856-1881, New York: Routledge, 2013, VII.
• Cottrell, Philip: “A Survey of European Investment in Turkey, 1854-1914: Banks and the Finance of the State an Railway Construction”, East Meets West, England: Ashgate, 2008, s. 59-96.
• Çakır, Coşkun: Tanzimat Dönemi Osmanlı Maliyesi, İstanbul: Küre Yayınları, 2012.
• Çakmak, Hasan Ali: Meclis-i Âlî-i Hazâin: Teşkilat Yapısı ve Faaliyetleri (1860-1866), Konya: Çizgi Kitabevi, 2023.
• Çakmak, Hasan Ali: “Fransız Maliyeci Marquis de Ploeuc'ün İstanbul Serüveni (1859-1867)”, Aşk ile Çalışan Yorulmaz: Ali Akyıldız Armağanı, ed. Mehmed Yaşar Ertaş, İlhami Yurdakul ve Öme rül Faruk Bölükbaşı, İstanbul: Timaş Yayınları, 2023, s. 215-245.
• Çakmak, Hasan Ali: “Ottoman Bank Müdürü Francis de Palézieux Falconnet'nin İstanbul Serüve ni (1856-1861)”, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, 1 (2024), 113-140.
• Davenport-Hines R.P.T. and Jones Geoffreey: British Business in Asia Since 1860, New York: Cam bridge: 1989.
• Eldem, Edhem: Osmanlı Bankası Tarihi, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000.
• Farley, James Lewis: The Resources of Turkey, London: Longman, Green and Roberts, 1862. Gladstone to His Wife, London: Methuen and Co, 1936.
• Gölen, Zafer: “1862 Karadağ Askeri Harekâtı ve Sonuçları”, Belleten, 273 (2011), 503-570.
• Guymer, Laurence M.: Curing The Sick Man: Sir Henry Bulwer and the Ottoman Empire, 1858-1865, University of East Anglia, PHD Thesis, 2009.
• Güran, Tevfik: Tanzimat Döneminde Osmanlı Maliyesi: Bütçeler ve Hazine Hesapları, (1841-1861), Anka ra: Türk Tarih Kurumu, 1989.
• Hansard’s Parliamentary Debates, London: Cornelius Buck, 1862, CLXV.
• Hansard’s Parliementary Debates, London: Cornelius Buck, 1862, CLXVI.
• Hansard’s Parliementary Debates, London: Cornelius Buck, 1862, CLXVII.
• Hansard’s Parliamentary Debates, London: Cornelius Buck, 1862, CLXVIII.
• Hasan Ferid: Osmanlı'da Para ve Finansal Kredi: Bankacılık, haz. Mehmet Hakan Sağlam, İstanbul: Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü, 2008, III.
• Hertslet, Edward: The Foreign List, London: Harrison, 1878.
• Instructions Addressed to Her Majesty’s Embassy at Constantinople Respecting Financial and the Protection of Christians in Turkey 1856-75, London: Harrison and Sons, 1877.
• İnal, İbnülemin M. Kemal: Son Sadrazamlar, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1982, I-II.
• Jenks, Leland Hamilton: The Migration of British Capital to 1875, London: Alfred A. Knoff, 1927.
• Karal, Enver Ziya: Osmanlı Tarihi: Islahat Fermanı Devri (1861-1876), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1995, VII.
• Kazgan, Haydar: Osmanlı'da Avrupa Finans Kapitali, Ankara: Efil Yayınevi, 2022.
• Keleş, Erdoğan: “Kırım Savaşı'nın (1853-1856) Finansmanı ve Buna Dair Bir Defterin Değerlen dirmesi”, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi, 27 (2010): 107-141.
• Kıray, Emine: Osmanlı'da Ekonomik Yapı ve Dış Borçlar, İstanbul: İletişim Yayınları, 1995.
• Kış, Salih: Divan-ı Muhasebat Osmanlı Devleti'nde Mali Denetim (1862- 1908), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2016.
• Köprülü, Orhan: “Fuad Paşa, Keçecizâde”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. XIII, 1996, 202-205.
• Kurtoğlu, Ramazan: Türkiye Ekonomisi (1838-2010), Ankara: Orion Kitabevi, 2015.
• Mariott, John Arthure Ransome: The Eastern Question, Oxford: Clarendon Press, 1924.
• Morawitz, Charles: Les Finances de la Turquie, Paris: Guillaumin et cie, 1902.
• Ortabağ, Erol: Osmanlı İmparatorluğu'nda Bankacılığın Gelişimi ve Regülasyon, İstanbul: Türkiye Ban kalar Birliği, 2018.
• Osmanlı Maliyesi Hakkında İngiliz Raporları (1861-1892), der. Nezih Varcan, Ankara: Maliye Bakan lığı, 2000.
• Osmanlı Mali İstatistikleri: Bütçeler 1841-1918, haz. Tevfik Güran, Ankara: Başbakanlık İstatistik Enstitüsü, 2003.
• Özcan, Azmi: “Şark Meselesi Kimin Meselesidir?”, Prof. Dr. Atilla Çetin'e Armağan, Sakarya: Sakarya Belediyesi, 2016, s. 61-67.
• Özcan, Besim: Kırım Savaşı'nda Mali Durum ve Teb‘anın Harb Siyaseti (1853-1856), Erzurum: Atatürk Üniversitesi, 1997.
• Özkan, Ayşe: “Müslümanların Sırbistan'dan Çıkarılmasının İlk Adımı: 1862 Belgrad Olayları ve Belgrad'ın Bombalanması”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 50 (2011), 171-196.
• Pakalın, Mehmet Zeki: Maliye Teşkilâtı Tarihi (1442-1930), Ankara: Maliye Tetkik Kurulu, 1977, III.
• Plessis, Alain: La Politique de la Banque de France de 1851 à 1870, Genève: Librairie Droz, 1985.
• Rodkey, Frederick S.: “Ottoman Concern about Western Economic Penetration in the Levant, 1849-1856”, The Journal of Modern History, 4 (1958): 348–353.
• Sağlam, Mehmet Hakan: Osmanlı Devleti'nde Moratoryum (1875-1881): Rüsûm-ı Sitte'den Duyûn-ı Umû miyye'ye, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2016.
• Sayar, Nihad: Türkiye İmparatorluk Dönemi Siyasi, Askeri, İdari ve Mali Olayları, İstanbul: Nihad Sayar Vakfı, 1977.
• Steele, E. D.: Palmerston and Liberalism (1855-1865), UK: Cambridge University Press, 1991. Süleyman Sudi: Usul-i Meskûkât-ı Osmaniye, İstanbul: Asaduryan Matbaası, 1311.
• Şener, Abdüllatif: Osmanlı Maliyesinin Şeffaflaşması: Yayımlanan İlk Bütçeler, İstanbul: Kapı Yayınları, 2008.
• Testa, Ignaz: Recueil des traités de la Porte ottomane avec les puissances étrangères, depuis le premier traité conclu, en 1536, entre Suléyman I et François I jusqu’à nos jours, Paris: Amyot, 1864, IV.
• Yeniay, İ Hakkı: Yeni Osmanlı Borçları Tarihi, İstanbul: Ekin Basımevi, 1964.
• Yerasimos, Stefanos: Az Gelişmişlik Sürecinde Türkiye, Tanzimat'tan I. Dünya Savaşı'na, çev. Babür Ku zucu, İstanbul: Gözlem Yayınları, 1975, II.
• Yetiş Doğan, Esma Gül: Osmanlı İç Borçlanma Sisteminde Modernleşme (1839-1881), İstanbul: Vakıf Bank Kültür Yayınları, 2022.
• Yetiş Doğan, Esma Gül: “1860-61 Suriye Olayları, Tazminat ve Şam Sergileri”, Belleten, 310 (2023), 959-983.
• Yetiş Doğan Esma Gül ve Şevket K. Akar: “Osmanlı Devleti'nde Modern Borçlanmanın Gelişimi”, Geçmişten Bugüne Müslüman Toplumlarda Para ve Faiz: Gerçeklik Algı Kuram Uygulama, İstanbul: Kuramer Yayınları, 2023, s. 257-294.
• Süreli Yayınlar Ceride-i Havadis, İstişare, Journal de Constantinople, La Turquie, L'Orient Illustré, Revue des Deux Mondes, Ruzname-i Ceride-i Havadis, Tercüman-ı Ahval, The Daily News, The Examiner, The Gentleman’s Magazine, The Morning Chronicle, The Times, Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası
• İnternet Kaynakları https://fosterhillroadcemetery.co.uk/the-foster-family-of-brickhill-house/ [Erişim tarihi: 18.11.2024] https://sriramv.com/2017/06/14/the-indian-charivari-series-lord-hobart/ [Erişim tarihi: 18.11.2024] https://www.lse.ac.uk/EconomicHistory/Assets/Documents/WorkingPapers/EconomicHistory/ 2005/wp9005.pdf [Erişim tarihi 19.11.2024] https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=coo1.ark:/13960/t25b0pm6k&seq=3 [Erişim tarihi 02.12.2024]