XVI. Asır Kudüs Sancağında Hakkârililere Ait Vakıflar

Yıl 2022, Cilt: 4 Sayı: 4, 27 - 52, 30.12.2022

Mustafa Öksüz

Öz

Selâhaddin Eyyûbî'nin 2 Ekim 1187'deki Kudüs'ü fethi esnasında maiyetinde Hakkâri'den gelen bazı kişilerin varlığı tarihi kaynaklar tarafından tespit edilmektedir. Bunların bir kısmını ulema sınıfına mensup şahıslar oluştururken geri kalanını da savaşçı kesimi teşkil etmekteydi. Hükümdarın yanında bulunan bu kişilerden bazıları çok önemli vazifeler üstlenmişlerdir. Nitekim onların adlarına daha sonra çeşitli vesilelerle vakıflar kurulmuştur. Hayır kurumlarının ortaya çıkması sadece adı geçen sultanın dönemiyle sınırlı kalmamış diğer yöneticilerin devirlerini de kuşatmıştır. Dolayısıyla uzun bir zamanı kapsayan bir süreç ortaya çıkmıştır. Bu uzun süre zarfında fetih sonrasında bölgeye yerleşenlerin arasında “el-Hakkârî” lakabıyla anılmaya devam eden geldikleri yerden uzak fakat vakıf müesseselerinin doğal bir parçasını oluşturan yeni bir kuşak ortaya çıkmıştır. Eyyûbî Devleti'nin tarih sahnesinden çekilmesinden sonra da bu kişilerin Memlük sultanlarıyla yakın ilişki içinde oldukları, bazılarının yeni idarecilerin yakın çalışma ekibi içinde yer aldıkları ve yeni vakıflar kurdukları görülmektedir. Bu makalede Eyyûbî ve Memlük devletlerini ihtiva eden Hakkârili şahısların kurdukları evkafın hikâyesi, Osmanlı arşiv belgeleri rehberliğinde ele alınmıştır. Başta mahkeme kayıtları olmak üzere tahrir ve vakıf defterleri vakıanın tarihî boyutlarının anlaşılması maksadıyla analitik süzgeçten geçirilerek kullanılmıştır. Böylece günümüz Kudüs'ünün uygarlık mirasına katkıda bulunmuş olan bu gelişme, tarihsel bağlamda incelenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Eyyûbîler, Osmanlılar, Kudüs, Hakkârililer, Vakıf

Charitable Foundations of Hakkarians in the District of Jerusalem in the Sixteenth Century

Öz

Historical sources show us that during the conquest of Jerusalem on October 2, 1187, there were some people from Hakkari in the entourage of the victorious commander Salahuddin Al-Ayyubi. While some of them were members of the ulama class, the rest mostly were warriors. Those people, who were with Sultan Salahuddin, took on very important duties during his reign in Jerusalem, and in return for their services they were allowed to establish waqfs or charitable foundations. The emergence of charitable foundations was not only limited to the period of the aforementioned sultan but also seen in the periods of other rulers, which demonstrates the process of charitable foundation as a long-term phenomenon. Those who settled in the region after the conquest gave birth to new generations and these people, who found life in a new environment far from where their ancestors came from, were mentioned in the sources with the nickname “al-Hakkârî” or from Hakkari. When the Ayyubid State withdrew from the stage of history, these people started to have close contact with the Mamluk sultans and some of them took part in the close working team of the new administrators and continued to establish new foundations. Based on the Ottoman archival documents, this article examines the foundations established by the people of Hakkari during the Ayyubid and Mamluk rules. The foundation books and court records, especially the detailed cadastral registers, were used through an analytical filter to provide a sound historical dimension. The article aims to contribute to the heritage of today's Jerusalem by putting these institutions into a historical context.

Anahtar Kelimeler

Ayyubids, Ottomans, Jerusalem, Hakkarians, Charitable Foundations

Kaynakça

• 1) Arşiv Kaynakları
• A. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Tapu Tahrir Defterleri (TT.d) 289, 342, 346, 427, 522, 529, 602, 1015
• B. Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi (TKG) Kuyûd-ı Kadîme Arşivi Tapu Tahrir Defterleri (KK.TT.d) 112 (516), 178 (515), 539
• 2) Kitap ve Makaleler Emecen, Feridun: “Canbirdi Gazâli”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: TDV Yayınları 1993, C. 7, s. 141-143.
• Gözütok, Şakir: “Hakkârili Devlet Adamı ve Âlimler (Abbâsîler Dönemi)”, A.Ü.Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED], (2011), Sayı: 46, s. 255-279.
• Güneş, Hüseyin: “İslam Tarihinin İlk Asırlarına Damgasını Vuran Hakkâri Uleması”, 1. Uluslararası Zap Havzası Uleması Sempozyumu Bildirileri, Cilt II, Hakkâri: Hakkâri Üniversitesi Yayınları, 2018, s. 637-646.
• Kaya, Önder: “el-Melikü'l-Eşref, Mûsâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: TDV Yayınları, 2004, C. 29, s. 64-66.
• Kopraman, Kâzım Yaşar: “Baybars I” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: TDV Yayınları 1992, C. 5, s. 221-223.
• Öksüz, Mustafa: “Kanuni Devrinde Kudüs Sancağı: İnşa ve İhya”, Kanuni Sultan Süleyman ve Dönemi Yeni Kaynaklar Yeni Yaklaşımlar/Suleyman The Lawgiver and His Reign, New Sources, New Approaches, M. Fatih Çalışır, Suraiya Faroqhi, M. Şakir Yılmaz, İbn Haldun Üniversitesi, İstanbul, 2020, s. 151-168.
• Öksüz, Mustafa: “XVI. Yüzyıl Filistin Nüfusuna Bir Bakış”, İnsanlığın Kırmızı Çizgisi Kudüs, ed. Mefail Hızlı vd. (Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Kitaplığı, 2019), 214-228.
• Rabaia, İbrahim: Sicillatu Mahkemeti'l-Kudsi'ş-Şer‘iyye (sicil rakam 16), İstanbul: IRCICA, 2018
• Rabaia, İbrahim: Sicillatu Mahkemeti'l-Kudsi'ş-Şer‘iyye (sicil rakam 19), İstanbul: IRCICA, 2017
• Rabaia, İbrahim: Sicillatu Mahkemeti'l-Kudsi'ş-Şer‘iyye (sicil rakam 28), İstanbul: IRCICA, 2017.
• Rabaia, İbrahim: Sicillatu Mahkemeti'l-Kudsi'ş-Şer‘iyye (sicil rakam 33), İstanbul: IRCICA, 2018
• Rabaia, İbrahim: Sicillatu Mahkemeti'l-Kudsi'ş-Şer‘iyye (sicil rakam 44), İstanbul: IRCICA), 2017.
• Rabaia İbrahim: Sicillatu Mahkemeti'l-Kudsi'ş-Şer‘iyye (sicil rakam 45), İstanbul: IRCICA, 2019.
• Rabaia, İbrahim: Sicillatu Mahkemeti'l-Kudsi'ş-Şer‘iyye (sicil rakam 48), İstanbul: IRCICA, 2020.
• Sağlam, Nevzat: “Arşiv Belgelerine Göre Selahaddin Eyyûbî'nin Kudüs Vakıfları”, Journal of History Culture and Art Research/Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, (December 2017), Vol. 6, No. 6, s. 403-424.
• Şeşen, Ramazan: “el-Melikü'l-Âdil I”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: TDV Yayınları, 2004, C. 29, s. 59-60.
• Tomar, Cengiz: “el-Melikü'l-Muazzam”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: TDV Yayınları, 2004, C. 29, s. 71-73.
• Yiğit, İsmail: “Ribât”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: TDV Yayınları, 2008, C. 35, s. 76-79.
• 3) İnternet Kaynakları https://www.palestineremembered.com/Jerusalem/Lifta/ar/index.html [Erişim tarihi: 09.11.2022]
• http://www.palestineremembered.com/GeoPoints/Dayr__Ammar_948/ar/index.html [Erişim tarihi: 09.11.2022]
• https://www.palestineremembered.com/GeoPoints/Abu_Dis_619/ar/index.html [Erişim tarihi: 09.11.2022]