Rahşiye Türünün Bir Örneği Olarak Çerkeşî-zâde Tevfik Efendi’nin Rahşiyesi

Yıl 2025, Sayı: 23 [GÜZ 2025], 314 - 347, 25.10.2025

Hulusi Eren

Öz

Türk kültür ve medeniyetinde at, tarih boyunca bir binek yahut savaş aracı olmanın ötesinde, sosyal statü, güç, sadakat ve estetik değerlerin bir simgesi kabul edilmiştir. Bu sembolik değer sanatın pek çok alanına yansımış, sözlü ve yazılı edebiyat ürünlerinde de güçlü bir biçimde tezahür etmiştir. Bu bağlamda klasik Türk edebiyatında da at teması, farklı estetik anlayışlar çerçevesinde çeşitli yönleriyle işlenmiştir. Divan edebiyatında atı konu alan ve onun farklı yönlerini övgüyle anlatan manzumeler “rahşiye" adıyla anılmış, bu türden manzumelerde özellikle padişah atlarının hem fiziksel güzelliği hem de manevî kıymeti sanatlı ifadelerle dile getirilmiştir.
“Esbiye” ve “Feres-nâme” olarak da adlandırılan rahşiye türünün ilk örneklerine 15. yüzyılda rastlandığı bilinmektedir. Ahmet Paşa, Taci-zâde Cafer Çelebi, Azmi-zâde Hâleti ve Şeyh Galip gibi şairler rahşiye türünde manzumeler kaleme almışsa da Nef’î’nin rahşiyeleri türünün en olgun örnekleri kabul edilmiştir. Rahşiye türünde örnek veren şairlerden biri de 19. yüzyıl şairlerinden Çerkeşî-zâde Mehmet Tevfik Efendi’dir. Bu çalışmada öncelikle atın kültürel arka planına kısaca değinilmiştir. Ardından Tevfik Efendi’nin Sultan Abdülaziz’in atı için kaleme aldığı manzumesi kasidenin bölümleri çerçevesinde ele alınmıştır. Manzume at tasvirinde kullanılan teşbih, istiare ve mübalağa gibi edebî sanatlardan hareketle rahşiye türünün sınırları içerisinde incelenmiştir. Böylece klasik edebiyatın son dönemlerinde rahşiye yazma geleneğinin nasıl yaşatıldığı ve Tevfik Efendi’nin manzumesinin rahşiye türü içerisindeki yeri irdelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk Edebiyatı , Edebî Türler , Rahşiye , Çerkeşî-zâde Tevfik Efendi , Sultan Abdülaziz.

Rahshiyah of Çerkeşî-zâde Tevfik Efendi As An Example Of The Rahshiyah Type

Öz

In Turkish culture and civilization, throughout history, the horse has been accepted as a symbol of social status, power, loyalty and aesthetic values, beyond being a mount or a tool of war. This symbolic value was reflected in many areas of art and was strongly manifested in oral and written literary products. In this context, the horse theme has been processed in various aspects within the framework of different aesthetic understandings in classical Turkish literature. In Divan literature, poems about the horse and praising its different aspects were called "rahşiye" genre, and in such poems, both the physical beauty and spiritual value of the horse were expressed with artistic expressions.
It is known that the first examples of the rahşiye type, also called “Esbiye” and “Feres-name”, were encountered in the 15th century. Although poets such as Ahmet Pasha, Taci-zade Cafer Çelebi, Azmi-zade Haleti and Sheikh Galip wrote poems in the rahshiyah genre, Nef'i’s rahshiyahs are considered the most mature examples of their genre. One of the poets who gives examples in the rahshiyah genre is Çerkeşi-zade Mehmet Tevfik Efendi one of the 19th century poets. In this study first of all, the cultural background of the horse is briefly mentioned. Then, the poem written by Tevfik Efendi for Sultan Abdülaziz’s horse was discussed within the framework of the sections of the ode. It has been examined within the boundaries of the rahshiye genre, based on literary arts such as simile, metaphor and exaggeration used in the depiction of horses in verse. Thus, how the tradition of writing rahşiye was kept alive in the last periods of classical literature and the place of Tevfik Efendi’s poetry within the rahşiye genre was examined.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish Literature , Literary Genres , Rahşiye , Çerkeşi-zade Tevfik Efendi , Sultan Abdülaziz.

Kaynakça

• Adıbeş, Mahir. “Türk Edebiyatında Atın Şahlanışı ya da Bir At Hikâyesi.” Türk Yurdu 21/161 (2001): 38–44.
• Akkuş, Metin. “Ömer Nef’î’nin Hayatı ve Biyografi Problemleri.” Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sy. 3 (1995): 206–210.
• Akkuş, Metin. Klasik Türk Şiirinin Anlam Dünyası: Edebî Türler ve Tarzlar. Erzurum: Fenomen Yayınları, 2014.
• Akkuş, Metin. Nefi Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. 2018. e-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/57741,nefi-divanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 12.06.2025)
• Apaydın, Yasin. “Çerkeşşeyhîzâde Mehmed Tevfîk Efendi’nin Mâhiyetin Mec‘ûliyeti Meselesine Dair Risalesi: İnceleme ve Tahkik.” Tahkik: İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 2/1 (2019): 1–30.
• Aydemir, Yaşar. “Türk Edebiyatında Kaside.” Bilig, sy. 22 (Yaz 2002): 133–168.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Ağaç Yayınları, 2009.
• Çakıcı, Bilal. Eski Türk Edebiyatında Kaside Nazım Şekli (XVI. Yüzyıl). Ankara: Gazi Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Çerkeşî-zâde Mehmed Tevfik. Kasâid-i Tevfîk. https://acikerisim.tbmm.gov.tr/bitstreams/ed5b44d4-5c62-4fb1-ae87-c6e7f3415397/download (Erişim Tarihi: 10.06.2025)
• Çetin, İsmet. Türk Edebiyatında Hz. Ali Cenknameleri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1997.
• Çınar, Ali Abbas. “Dîvânu Lugâti’t-Türk’te At Kültürü.” Türk Kültüründe At ve Çağdaş Atçılık, 45–56. İstanbul: Türkiye Jokey Kulübü (TJK) Yayınları, 1995.
• Çınar, Ali Abbas. Kazak ve Türkiye Türklerinde At Kültürü ve Atın Rolü, Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Çoruhlu, Yaşar. “Eski Türklerde Ölüm Kültü ve Sembolizminde Atın Yeri”, Z Kültür, Sanat, Şehir Tematik Dergi, 2018/3: 154-163.
• Eliaçık, Muhittin. “Çerkeşîzâde Muhammed Tevfik Efendi’nin Vatan Kasidesi.” Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2/1 (2011): 51–73.
• Elçin, Şükrü. “Türk Destan, Masal ve Hikâyelerinde Atla İlgili İnanışlar”, Türk Kültürü, 16/182, 1982.
• Esin, Emel. Orta Asya’dan Osmanlı’ya Türk Sanatı’nda İkonografik Motifler. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2004.
• Gökalp, Haluk. “Edebî Türler.” Başlangıçtan Günümüze Türk Edebiyatında Tür ve Şekil Bilgisi, 25–52. İstanbul: Kesit Yayınları, 2011.
• Göksu, Erkan. “Türkler, Savaş ve At”, Z Kültür, Sanat, Şehir Tematik Dergi, 2018/3: 139-143.
• Halaçoğlu, Yusuf. “At”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (TDV İA), Cilt 4, 28-31. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• İpekten, Haluk. Eski Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Aruz. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2005.
• Kafesoğlu, İbrahim. “At”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (TDV İA), Cilt 4, 26-28. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• Karaismailoğlu, Adnan. “Selmân-ı Savecî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (TDV İA), Cilt 36, 446–447. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Kaya, Bülent. Divan Şiirinde At, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara: Gazi Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Kaya, Bülent. “Divan Şiirinde At ve Şiirlerde İşlenişi”, TÜBAV Bilim Dergisi, Cilt 10, sayı: 3, (2017): 86-99.
• Kaya, Bülent. “Nef’î’nin Rahşiyeleri ve Bir Rahşiye Kasidesi Üzerine Tespitler.” Yedi Aralık Sosyal Araştırmalar Dergisi (YASAD) 3/1, (2024): 50–56.
• Kaya, Hasan. “Divan Şiirinde ‘Külahını Havaya Atmak’ ve ‘Külahını Yere Vurmak’ Deyimleri.” 6. Uluslararası Antalya Bilimsel Araştırmalar ve Yenilikçi Çalışmalar Kongresi. New York: Liberty Academic Publishers, 2023.
• Kısakürek, Necip Fazıl. At’a Senfoni. İstanbul: Büyük Doğu Yayınları, 1984.
• Kut (Alpay), Günay. “Aşkî ve Heft Peyker Çevirisi.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten 20 (1973): 127–151.
• Kurnaz, Cemal ve Halil Çeltik. Divan Şiiri Şekil Bilgisi. İstanbul: H Yayınları, 2011.
• Macit, Muhsin. “Söz Meydanının Usta Binicisi: Nef‘î.” Dil ve Edebiyat Dergisi 21 (2010): 14–27.
• Onay, Ahmet Talat. Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü: Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı. Hazırlayan Cemal Kurnaz. İstanbul: H Yayınları, 2009.
• Özkan, Ömer. Divan Şiirinin Penceresinden Osmanlı Toplum Hayatı. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2007.
• Özel, Ahmet. “Kâdîhan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (TDV İA). Cilt 24, 121-123. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
• Sakaoğlu, Saim. “Türk Masallarında At Motifi”. Türk Kültüründe At ve Çağdaş Atçılık, Ed. Emine Gürsoy-Naskali. (s. 282-288). İstanbul: Resim Matbaası, 1995.
• Sarı Kayadibi, Gülden. Kitâb-ı Makbûl Der Hâl-i Huyûl (Giriş-İnceleme-Metin-Dizin), Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Sözen, Metin. “Beylerbeyi Sarayı.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (TDV İA). Cilt 6, 77–78. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
• Şentürk, Atilla. “Osmanlı Edebiyatında Felekler, Seyyare ve Sabiteler (Burçlar).” Türk Dünyası Araştırmaları 90 (1994): 131–179.
• Şentürk, Atilla. XVI. Asra Kadar Anadolu Sahası Mesnevilerinde Edebî Tasvirler. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2002.
• Şentürk, Atilla. Osmanlı Şiiri Kılavuzu. Cilt 1. İstanbul: OSEDAM, 2016.
• Şentürk, Atilla. Osmanlı Şiiri Kılavuzu. Cilt 2. İstanbul: OSEDAM, 2017.
• Şentürk, Atilla. Osmanlı Şiiri Kılavuzu. Cilt 4. İstanbul: OSEDAM, 2020.
• Şentürk, Atilla. Osmanlı Şiiri Kılavuzu. Cilt 5. İstanbul: OSEDAM, 2021.
• Tanyıldız, Ahmet. “Klasik Dönem Türk Şiirinde Atasözü ve Deyim Kullanımı Bir Akımın Göstergesi Midir?” Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (HÜTAD), s. 6 (2007): 93–105.
• Tökel, Dursun Ali. Divan Şiirinde Şahıslar Mitolojisi. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2012.
• Yeşil, Şeyma. Çerkeşîzâde Mehmet Tevfîk Efendi ve Kasâid-i Tevfîk’i. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2013.
• Yıldırım, Nimet. Fars Mitolojisi Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2008.