Osmanlı İmparatorluğu’nda Kavaslar (Yeni Belgeler ve Görsellerle)

Yıl 2025, Cilt: 17 Sayı: 2, 333 - 363, 10.05.2025

Şükrü Seçkin Anık

https://doi.org/10.9737/historystudies.1533920

Öz

XIX. yüzyıl, Osmanlı Devleti’nin idari, mali ve askeri alanlarda köklü düzenlemeler yaptığı bir dönemdir. 1826 yılında, tarihe Vak‘a-i Hayriye olarak geçen Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması bu köklü düzenlemelerden biridir. Bu tarihe kadar merkez ve taşra idarelerinde yeniçeriler vasıtasıyla yürütülen asayiş ve güvenlik ile ilgili konular, 1826’dan sonra yeniden düzenlenmiştir.
Bu çalışma, Vak‘a-i Hayriye’den sonra asayiş ve iç güvenlik ile ilgili yapılan bu yeni düzenlemelere ve bu alanda istihdam edilen kavas adı verilen görevlilere odaklanmaktadır. Çalışmada öncelikle “kavas” terimi üzerinde durulmuştur. Daha sonra kavaslar, görev tanımlarını belirleyen nizamnameler incelenerek, istihdam edildikleri idari birimlere göre sınıflandırılmışlardır. Bu bağlamda, Osmanlı Devleti’nin Vak‘a-i Hayriye’den sonra iç güvenlik ve asayiş ile ilgili problemleri, nasıl çözmeye çalıştığını anlamak amaçlanmaktadır. Bu amaç doğrultusunda, Osmanlı’nın kavaslarla ilgili yayınladığı nizamnameler üzerinden, asayiş ve güvenlikten sorumlu zabıta, polis ya da jandarma gibi modern güvenlik birimleri kurulmadan önce kavasların bu alanlarda istihdam edildiği ve mezkûr teşkilatların temelini oluşturduğu iddiası öne sürülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Güvenlik Görevlisi , Kolluk Kuvveti , Kavas , Zaptiye , Mübaşir

Kawwases in the Ottoman Empire (With New Documents and Images)

Öz

The 19th century was when the Ottoman Empire fundamentally adjusted administrative, fiscal, and military issues. The abolition of the Janissaries, which went down in history as Vak‘a-i Hayriye, in 1826 is one of these fundamental adjustments. The problems concerning public order and security which were carried out by the Janissaries in the central and provincial administrations until this date, were reorganized after 1826.
This study focuses on the changes made after the Vak‘a-i Hayriye regarding public order and internal security and the officers called kawwas employed in this field. First, this study focuses on the term “kawwas”. Then, kawwases were classified according to the administrative units they were hired in by examining the regulations that determined their job descriptions. In this context, it is aimed to understand how the Ottoman Empire tried to solve the problems concerning security and public order after the Vak‘a-i Hayriye. Following this purpose, it is claimed that before the establishment of modern security units such as the police, gendarmerie, or municipal police responsible for public order and security, the kawwases were employed in these areas and they formed the origin of these organizations, as for that the regulations published by the Ottoman Empire regarding kawwases.

Anahtar Kelimeler

Kawwas , Security , Law-Enforcement Officers , Zaptieh , Tipstaff

Kaynakça

• A- Arşiv Belgeleri
• a. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi (BOA)
• A. AMD. (Sadaret Amedi Kalemi Evrakı) 2/58.
• A. DVNSMHM. d. (Bâb-ı Asafi Mühimme Defterleri) 7/1174; 9/81; 11/475; 14-1/96; 16/203; 18/258; 23/747; 23/395; 23/747; 42/1193.
• A. MKT. MVL. (Sadaret Meclis-i Vala Evrakı) 22/21; 21/82.
• A. MKT. NZD. (Sadaret Nezaret ve Devair Evrakı) 300/72.
• AE. SAMD III. (Ali Emiri Sultan Ahmed III.) 153/15039.
• BEO. (Bâb-ıAli Evrak Odası) 2688/201541.
• C. AS. (Cevdet Askeriye) 101/4581; 101/4583; 126/5602; 307/12687; 424/17613; 585/24627; 586/24697-1; 586/24697-2; 825/35108.
• C. BLD. (Cevdet Belediye) 110/5475.
• C. DH. (Cevdet Dâhiliye) 61/3033; 161/8023; 202/10053; 222/11063.
• C. HR. (Cevdet Hariciye) 147/7333.
• C. ML. (Cevdet Maliye) 190/7858; 377/15500-1; 443/17856; 528/21616.
• C. ZB. (Cevdet Zabtiye) 48/2354.
• DH. ŞFR. (Dâhiliye Şifre Kalemi) 354/1.
• DH. TMIK. M. (Dâhiliye Muamelat) 206/4.
• HAT. (Hatt-ı Hümâyun) 1174/46429-O; 1322/51631; 1322/51631-A; 1582/2; 26118-B; 305/18023; 488/23963; 489/23978-A; 489/23985; 489/23985-A; 490/24020-C; 491/24054-A; 530/26118; 530/26118-A; 530/26118-B; 530/26118-C; 637/31391; 530/26118-A.
• HH. d. (Hazine-i Hassa Defterler) 1318; 10714; 10850; 11433; 11434; 11864; 11871; 11905; 12916; 1339; 23875; 23875; 28175; 29003; 6784; 6854; 6855; 7690; 8233; 8414; 9707; 11883.
• HH. İ. (Hazine-i Hassa İradeler) 13/21.
• HR. HMŞ. İŞO. (Hariciye Nezareti İstişare Odası) 170/34-2.
• HR. İD. (Hariciye Nezareti İdare) 1103/15-6.
• HR. İM. (Hariciye İstanbul Murahhaslığı) 103/34.
• HR. SYS. (Hariciye Nezareti Siyasi) 2169/18.
• HR. TO. (Hariciye Tercüme Odası) 472/32/2, vr. 1-2.
• İ. DH. (İrade Dâhiliye) 34/1612; 50/2466; 480/32338.
• İ. HR. (İrade Hariciye) 201/11440.
• İ. MVL. (İrade Meclis-i Vala) 120/2994.
• MAD. d. (Maliyeden Müdevver Defterler) 10473; 10765; 11590; 12735; 9373; 10473; 12735.
• ML. EEM. (Maliye Nezareti Emlak-ı Emiriyye Müdüriyeti) 329/25; 516/65; 607/32; 382/2; 382/98; 383/116; 383/50; 599/2; 609/51.
• ML. MSF. d. (Maliye Nezareti Defterleri) 3902; 3959; 4477.
• NFS. d. (Nüfus Defterleri) 458.
• TSMA. d. (Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterler) 776.
• TSMA. e. (Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı) 1093; 1093/90.
• b. İstanbul Büyük Şehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Kartpostallar (Krt.), 241; 1024.
• B- Araştırma ve İnceleme Eserler
• Ahıshalı, Recep. “Muhzır,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt. 31, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 2020, 85-86.
• Ahmed Vefik Paşa. Lehçe-i Osmani, II, İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1306.
• Akyıldız, Ali. “Şehremini,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt. 38, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 2010, 459-461.
• Akyıldız, Ali. Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
• Akyıldız, Ali. Mabeyn-i Hümayun: Osmanlı Saray Teşkilatının Modernleşmesi, İstanbul: Timaş Yayınları, 2024.
• Canatar, Mehmet. “Kavas,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt. 25, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 2022, 66-68.
• Canatar, Mehmet. “Osmanlı Devleti’nde Kavaslar ve Kavas Teşkilatı”, İlmi Araştırmalar Dergisi, no. 4 (1997): 67-88.
• Canatar, Mehmet. “Osmanlı Devleti’nde Yasakçılar”, Osmanlı’nın İzinde Prof. Dr. Mehmet İpşirli Armağanı içinde., Editör Feridun Emecen, İshak Keskin ve Ali Ahmetbeyoğlu, 359-404. İstanbul: Timaş Yayınları, 2010.
• Çadırcı, Musa. “Anadolu’da Redif Teşkilatının Kuruluşu”, Ankara Üniversitesi Dil-Tarih ve Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, no. 23 (1970-1974): 63-75.
• Çuluk, Sinan. “Yasakçıdan Kavasa”, Arşiv Dünyası, no. 8 (2006): 34-38.
• Derviş, Fetnan. XVIII.-XIX. Yüzyıllarda Prizren: Siyasi ve Sosyo-Ekonomik Tarihi, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2007.
• Düstur, I, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1289.
• Ergin, Osman N.. İstanbul Mektepleri ve İlim, Terbiye ve San'at Müesseseleri — Dolayısıyla — Türkiye Maarif Tarihi, V, İstanbul: Eser Matbaası, 1977.
• Ergin, Osman N.. Mecelle-i Umur-ı Belediyye, I, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1995.
• Ergin, Osman N.. Mecelle-i Umur-ı Belediyye, II, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1995.
• Ertuğ, Zeynep. “Solak”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt. 37, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 2009, 368-369.
• Findley, Carter V.. Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2016.
• İpşirli, Mehmet. “Bâbıâli, Tarih” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt. 4, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 1991, 378-386.
• İnalcık, Halil. “Tanzimat'ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri”, Belleten, no. 112 (1964): 623-690.
• Karvar, Şeyda. “23 Numaralı ve 1573-1574 (H. 981) tarihli Mühimme Defteri/S. 282-352 (Özet- transkripsiyon-dizin)” Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi, 2018.
• Kitabu Mesalihi'l-müslimin ve Menafii'l-müminin, Hazırlayan Yaşar Yücel, Ankara: Dil, Tarih - Coğrafya Fakültesi Basımevi, 1980.
• Köprülü, Orhan F.. “Çavuş,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt. 7, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 1993, 236-238.
• Kütükoğlu, Mübahat S.. “Sultan II. Mahmud Devri Yedek Ordusu: Redif-i Asâkir-i Mansûre”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, no. 12 (1982): 127-158.
• Mustafa Nuri Paşa. Netayicü’l-Vukuat – III-IV (Kurumları ve Örgütleriyle Osmanlı Tarihi), Hazırlayan Neşet Çağatay, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1980.
• Ortaylı, İlber. Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, Ankara: Cedit Neşriyat, 2016.
• Özcan, Abdülkadir. “Karakol,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt. 24, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 2001, 430-431.
• Özcan, Abdülkadir. “Kılıç Alayı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt. 25, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 2022, 407-410.
• Özcan, Abdülkadir. “Zaptiye,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt. 44, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 2013, 128-130.
• Sahaflar Şeyhi-zade Seyyid Mehmed Es‘ad Efendi. Vak‘a-nüvis Es‘ad Efendi Tarihi (Bahir Efendi’nin Zeyl ve İlaveleriyle) 1237-1241/1821-1826), Hazırlayan. Ziya Yılmazer, İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2000.
• Salahi, Mehmed. Kamus-ı Osmani, II, İstanbul. Ali Birinci, İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Sami, Şemseddin. Kamus-ı Türki, İstanbul: İkdam Matbası, 1318.
• Shaw, Stanford J.-Shaw, Ezel K.. Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, Çeviren. Mehmet Harmancı, İstanbul: Eren Yayınları, 2010.
• Spencer, Edmund. Travels in European Turkey, in 1850, London: Colburn and Co. Publishers, 1851.
• Spencer, Edmund. Türkiye, Rusya, Karadeniz ve Çerkezistan, Çeviren. Dilek Cenkçiler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Uzunçarşılı İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2020.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. “Osmanlı Sarayı’nda Ehl-i Hiref (Sanatkârlar) Defterleri”, Belgeler, no. 15 (1981): 23-76.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti Teşkilatından Kapıkulu Ocakları: Acemi Ocağı ve Yeniçeri Ocağı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1984. Webster’s Encyclopedic Unabridged Dictionary of the English Language, Ohio: Gramercy Books, 1994.
• Yıldırım, Osman H.. Atik, Vahdettin, Cebecioğlu, Murat, Çağlar, Hasan, Serin, Mustafa, Uslu, Osman ve Yekeler, Numan: 7 Numaralı Mühimme Defteri (975-976 / 1567-1569), Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, 1998.
• C- Süreli Yayınlar
• Takvim-i Vekayi, “Kavasan İstihdâm Eden Vüzerâ-yı Âzam’a ve Memurine Yönelik, Kavasanın Kılık Kıyâfetinin Düzenlenmesine Dâir” (12 R. 1251 [07 Ağustos 1835]) 108
• Takvim-i Vekayi, “Babıseraskeri’de Bulunan Kavasların Yeni Usul ve Nizama Konması” (12 N. 1249 [23 Ocak 1834])76,
• D- Online Kaynaklar
• Prints, Drawings and Watercolors from the Anne S.K. Brown Military Collection. “Kavass (1840)”. Brown University Library. https://repository.library.brown.edu/studio/item/bdr:233471/ son erişim tarihi: 23.09.2023.
• Yıldırım, Nuran. “İstanbul’da Sağlık Hayatı”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, https://istanbultarihi.ist/107-istanbulda-saglik-hayati, son erişim tarihi: 15.10.2023.