TÜRK KÜLTÜRÜNDE İNSAN-NESNE İLİŞKİSİ BAĞLAMINDA KAZAN - II

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 26, 403 - 426, 16.10.2025

Sinan Yaman

https://doi.org/10.20304/humanitas.1684395

Öz

Nesneler, insanoğlu tarafından üretilen ve çeşitli şekillerde kullanılan araçlardır. Nesnelerin ilk üretildiği andan itibaren geçen süreçte, çeşitli sembolik anlamlar yüklendiği, yeni işlevler kazanarak farklı kullanımlara kavuştuğu görülmektedir. Bu durum, nesneleri basit araçlar olmanın ötesine taşımış, toplumların dünya görüşünü yansıtan birer unsur hâline getirmiştir. Kazan, Türk halk kültüründe önemli bir nesnedir. Bu nesneyi önemli kılan unsur, nesnenin insan-nesne-toplum etkileşimindeki gelişimi, kazandığı sembolik anlam ve işlevlerdir. Bu çalışmada, Türk toplumunun nesneyle kurduğu ilişkinin tespit edilmesinde “kazan” sözcüğü seçilmiştir. Çalışmada, öncelikle köy seyirlik oyunu, Karagöz, orta oyunu, meddah, kukla gibi seyirlik türler ile türkü, mâni, ninni ve ağıt gibi söylemelik türler hakkında bilgi verilmiştir. Türk kültüründe sıklıkla rastlanılan kazan nesnesi, seyirlik ile söylemelik türlerde yer alma şekli, ayırıcı renkleri, fiziksel özellikleri, sahip olduğu özel kullanımları, kişileştirme, cezalandırma, sahip olduğu/kazandığı nitelikler ve taşıdığı diğer ayırt edici özelliklerine göre tasnif edilmiştir. Elde edilen verilere göre, kazan nesnesinin Türk halk edebiyatının seyirlik ile söylemelik türlerinde çeşitli kullanımları bulunduğu, özel ve sembolik anlamlar kazandığı ve bu yönüyle de toplum yaşamında önemli işlevlere sahip bir nesne olduğu tespit edilmiştir. Kazan nesnesinin kültüründeki yeri göz önüne alındığında, bu nesnenin incelenen türlerde, “benlik ve yaratım simgesi”, “statü simgesi” ve “toplumsal bütünleşme/farklılaşma simgesi” olarak görüldüğü belirlenmiştir. Böylece nesnenin eski Türk topluluklarından itibaren bir kültürel sürekliliğe sahip olduğu belirlenmiştir. Yapılan bu çalışmayla, kazan nesnesi üzerinden insan-nesne arasındaki ilişki ve bu ilişkinin Türk dünya görüşündeki yansıması ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kazan , Nesne , Seyirlik türler , Söylemelik türler , Türk halk kültürü

THE CAULDRON IN THE CONTEXT OF HUMAN-OBJECT RELATIONSHIP IN TURKISH CULTURE - II

Öz

Objects are tools produced by humankind and used in various ways. Since their initial production, objects have acquired various symbolic meanings and new functions, leading to different uses. This has elevated objects beyond being simple tools, transforming them into elements that reflect societies' worldviews. The cauldron is an important object in Turkish folk culture. What makes this object significant is its development in the interaction between humans, objects and society, and the symbolic meanings and functions it has acquired. In this study, the word ‘cauldron’ was chosen to identify the relationship that Turkish society has established with the object. The study first provides information on spectacle genres such as village plays, Karagöz, middle play, meddah, and puppetry, as well as discursive genres such as folk songs, manis, lullabies, and laments. The cauldron, an object frequently encountered in Turkish culture, has been classified according to its form in performing and recitative genres, its distinctive colors, physical characteristics, special uses, personification, punishment, qualities it possesses/has acquired, and other distinguishing features. As according to the data obtained, it has been determined that the cauldron object has various uses in the narrative and recitative genres of Turkish folk literature, has acquired special and symbolic meanings, and is an object that serves important functions in social life in this respect. Considering the place of the cauldron object in the Turkish culture, it has been determined that this object is seen as a ‘symbol of self and creation’, a ‘symbol of status’ and a ‘symbol of social integration/differentiation’ in the genres examined. Thus, it has been determined that the object has a cultural continuity dating back to ancient Turkish communities. This study has attempted to reveal the relationship between humans and objects through the cauldron and how this relationship is reflected in the Turkish worldview.

Anahtar Kelimeler

Cauldron , Object , Spectacle genres , Discursive genres , Turkish folk culture

Kaynakça

• Akalın, Ş. H. (Ed.) (2019). Türkçe sözlük (11. baskı). Türk Dil Kurumu
• Akbaş, T. (2011). Osmanlı İstanbul’unda Bâyezid Meydanı ve tarihi çevresi [Yüksek Lisans Tezi İstanbul Üniversitesi]. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=HnXZD9wdHSrhLuYSG7cnJw&no=qsADI7ZH5zyCEx4-d1WMOA
• Akpınarlı, F. & Başaran, F. (2018). Geleneksel kumaşların özellikleri ve kullanım alanları: Çankırı örneği. H. Arslan Kalay (Ed.), Multidisciplinary Studies-4 (Fine Arts) içinde (s. 21-39), Institut za Geografiju.
• Aksoy, Ö. A. (1995). Atasözleri ve deyimler sözlüğü I: Atasözleri sözlüğü (8. baskı). İnkılâp.
• Alderson, A. D. & İz, F. (1959). The Concise Oxford Turkish dictionary. Oxford.
• Alptekin, M. (2019). Mersin-Silifke’de saya gezme ritüeli ve Tomas oyunu üzerinde bir araştırma. E. Şimşek vd. (Ed.), Toroslardan Tanrı dağlarına Türk halk biliminin ulu çınarı /Prof. Dr. Ali Berat Alptekin armağanı içinde (s. 303 -316), Kömen.
• And, M. (1985). Geleneksel Türk tiyatrosu: Köylü ve halk tiyatrosu gelenekleri. İnkılâp.
• Atalay, B. (1985). Dîvânü Lügati’t-Türk tercümesi I. Türk Dil Kurumu.
• Ayverdi, İ. (2011). Misalli büyük Türkçe sözlük. Kubbealtı.
• Baltacıoğlu, İ. H. (1975). Türk kukla sanatı. Türk Folklor Araştırmaları, 313(16), 7388.
• Baudrillard, J. (2020). Nesneler sistemi (Çev. O. Adanır ve A. Favaro). Doğu Batı. (Orijinal çalışma 1968 yılında yayımlandı.)
• Baydemir, H. (2011). Özbek koğırçak (kukla) sanatı. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4, 17-32.
• Berker, Ç. (2018). Mersin’de ağıt söyleme geleneği ve Mersin ağıt örnekleri [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi]. https://acikbilim.yok.gov.tr/handle/20.500.12812/220538
• Csikszentmihalyi, M. & Rochberg-Halton, E. (1981). The Meaning of things: Domestic symbols and the self. Cambridge University. https://doi.org/10.1017/CBO9781139167611
• Çalış, S. M. (2017). Karadeniz’in kuzeyinde yer alan İskit kurgan buluntularındaki savaş betimlemeleri. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 14(1), 42-60.
• Çetin, S., & Yalçın, O. (2020, Eylül 16-19). Geniş ölçekli sınavların ölçme ve değerlendirme süreçlerinin görme engelli bireyler açısından incelenmesi [Sözlü bildiri]. Uluslararası Pegem Eğitim Kongresi, Türkiye.
• Çıblak, N. (2005). Türk halk kültürü içerisinde Mersin ağıtlarının yeri. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14(2), 201-226.
• Çobanoğlu, Ö. (2010). ‘Türkü’ olgusu bağlamında ‘türkü’ ve ‘şarkı’ terimlerinin etimolojisini yeniden tanımlama denemesi. Türk Yurdu (Türkü Dosyası), 30(269), 46-49.
• Çobanoğlu, Ö. (2018). Halk edebiyatına giriş II. Anadolu Üniversitesi.
• Diken, H. A. (2024). Tarihî ve kültürel yönleriyle eski Türklerdeki halk ekonomisi faaliyetlerine genel bir bakış. HUMANITAS - Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 12(23), 154-170. https://doi.org/10.20304/humanitas.1414689
• Eliade, M. (2020). İmgeler ve simgeler (Çev. M. A. Kılıçbay). Doğubatı. (Orijinal çalışma 1952 yılında yayımlandı.)
• Emir, D. A. & Emir, A. (t.y.) Dilimizde ninniler-1. https://www.bayburtrehberi.com/bayburt-rehberi/bayburt-kulturu/ninniler/dilimizde-ninniler-1
• Erdy, M. (1995). Hun and Xiong-nu type cauldron finds throughout Eurasia, Eurasian Studies Yearbook, 67, 5-94. https://doi.org/10.1017/9781316146040.015
• Eren, H. (2020). Eren Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Faroqhi, S. (2003). Anadolu’da Bektaşilik (Çev. N. Barın ve G. Yıldız). Simurg. (Orijinal çalışma 1981 yılında yayımlandı.)
• Genç, M. (Ed.) (2020). Isparta’nın somut olmayan kültürel mirası: Isparta çevresi Yörük kültürü. Süleyman Demirel Üniversitesi.
• Glaser, G. (2021). The Cauldron – a powerful feminine symbol of regeneration, enlightenment and human destiny. Македонски фолклор, 18, 191-208. https://doi.org/10.55302/MF2282191g
• Göldere, S. (2018). Anadolu köylü temsilleri oyun ve ritüel kalıpları. Kültür ve Turizm Bakanlığı Komisyon (Ed.), 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri III içinde (s. 135-150), Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü I-II. Türk Dil Kurumu.
• Güler, M. & Özdemir, M. (2007). Türkiye’de kuklacılık ve ipli ahşap kukla yapımından bir örnek. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 27(2), 211-226.
• Gündağ Kayaoğlu, İ. (1994). Bakırcılar Caddesi. İ. Tekeli (Ed.), Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi- I içinde (s. 554-555). Tarih Vakfı.
• Haznedaroğlu, A. (2020). Salur Kazan’ın ad kazanması üzerine. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 9/21, 163-185. http://dx.doi.org/10.25068/dedekorkut336
• Huizinga, J. (2022). Homo ludens: Oyunun toplumsal işlevi üzerine bir deneme. (Çev. M. Ali Kılıçbay). Ayrıntı. (Orijinal çalışma 1938 yılında yayımlandı.)
• İşli, H. N. (2003). Kadîrîhane’de Aşure. M. S. Koz (Haz.), Yemek kitabı tarih-halk bilimi- edebiyat (2. baskı) içinde (s. 941-954). Kitabevi.
• Kadirov, M. (1972). Halk koğırçak teatri (Özbek an‘aneviy koğırçak teatri). Edebiyat ve San’at.
• Kalafat, Ş. (2018). Kültürel bellek metaforu olarak Derleme Sözlüğü’ndeki gökkuşağı adları. OPUS–Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, 9(16), 1143-1166. https://doi.org/10.26466/opus.460117
• Kaya, D. (2024). Halk şiirinde gelin-kaynana. https://dogankaya.com/fotograf/halk_siirinde_gelin-kaynana.pdf
• Kırık Havalar. (t.y.). Ocağa koydum kazan. https://www.repertukul.com/OCAGA-KOYDUM-KAZAN-1641
• Kırık Havalar. (t.y.). Yol üstüne kurdum kara kazanı. https://www.repertukul.com/YOL-USTUNE-KURDUM-KARA-KAZANI-3397
• Kiel, M. (2009). Samakov. A. Topaloğlu vd. (Ed.), Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (s. 62-64). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Kocabıyık, Y. (2023). Iğdır’da oynanan Köse oyununun köy seyirlik oyunları bağlamında incelenmesi. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 16(43), 1224-1236. https://doi.org/10.12981/mahder.1318671
• Konur, T. (1995). Ortaoyunu. Tiyatro Araştırmaları Dergisi, 12(12), 47-51. https://doi.org/10.1501/TAD_0000000196 Kúnos, I. (1908). Das Türkische volksschauspiel: Orta ojnu. Haupt.
• Kúnoş, I. (2013). Türkçe ninniler (Haz. N. Çıblak Coşkun). Otorite. (Orijinal çalışma 1988 yılında yayımlandı.)
• Kültürel Detaylar. (t.y.). Köy seyirlik oyunları. https://isparta.ktb.gov.tr/TR-71006/koy-seyirlik-oyunlari.html Lévy-Bruhl, L. (2016). İlkel toplumlarda mistik deneyim ve simgeler (Çev. O. Adanır), Doğubatı. (Orijinal çalışma 1938 yılında yayımlandı.)
• Lvova, E. L., Oktyabrskaya, İ. V., Sagalayev, A. M. & Usmanova, M. S. (2013). Güney Sibirya Türklerinin geleneksel dünya görüşleri: Kâinat ve zaman. Nesneler dünyası (Çev. M. Ergun), Kömen. (Orijinal çalışma 1988 yılında yayımlandı.)
• Mutçalı, S. (1995). Arapça-Türkçe sözlük. Dağarcık.
• Nişanyan, S. (2022). Kazan. https://www.nisanyansozluk.com/kelime/kazan
• Nutku, Ö. (1985). Dünya tiyatro tarihi 1. Remzi.
• Nutku, Ö. (1997). Meddahlık ve meddah hikâyeleri (2. baskı). Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Ocak, A. Y. (1992). Kültür tarihi kaynağı olarak menâkıbnâmeler. Türk Tarih Kurumu.
• Oral, Ü. (1985). İbiş’e iş çıktı- kukla komedisi. İstanbul Büyükşehir Belediyesi.
• Oral, Ü. (2001). İbiş’in akıl dişi (1. baskı). Kültür Bakanlığı.
• Özarslan, M. (2010). Geleneksel müzik ve türküler üzerine. Türk Yurdu (Türkü Dosyası), 30(269), 53-58.
• Özarslan, M. (2017). Türk mânilerinden seçmeler (2. baskı). Millî Eğitim Bakanlığı.
• Özdemir, M. ve Eken, Y. (2020). Bir el sanatları ürünü olarak Karagöz tasvirlerinin yapımı ve Hayali Şinasi Çelikkol’un icra geleneğindeki yeri. İDİL, 74, 1599–1609.
• Özlü, Z. (2011). Osmanlı Devletinde tekkelere bir bakış: Aşure geleneği. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 57, 191-212.
• Rawlings, K. (2004). The earliest archaeological and textual evidence of puppets and shadows [Paper presentation]. UNESCO-APPAN symposium and festival. Puppets – facing the interior face – memory, recovery and transposition: The Asian experience, Bangkok, Thailand.
• Ritter, H. (1924). Karagös Türkische schattenspiele I. Orient Buchhandlung Heinz Lafaire.
• Ritter, H. (1941). Karagös Türkische schattenspiele II. Deutsche Morgenländische Gesellschaft.
• Ritter, H. (1953). Karagös Türkische schattenspiele III. Deutsche Morgenländische Gesellschaft.
• Sağır, A. (2012). Bir yemek sosyolojisi denemesi örneği olarak TOKAT mutfağı. Journal of Turkish Studies, 7(4-II), 2675-2695. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.3834
• Solok, C. K. (2007a). Ortaoyunu / I. Cilt. Yapı Kredi.
• Solok, C. K. (2007b). Ortaoyunu / II. Cilt. Yapı Kredi.
• Solok, C. K. (2013). Karagöz I-II-III. Yapı Kredi.
• Şahin, M. & Karabacak, Y. (2006). Coğrafi, tarihi, idari, sosyal ve kültürel yönleriyle Zile. Tofset.
• Şimşek, E. (1989). Çukurova (Kadirli-Kozan) ninnileri üzerine bazı düşünceler. Millî Folklor, 1(2), 18-19.
• Temur, N. (2018). Er Töştük destanı. Cusup Mamay varyantı (inceleme-metin). Grafiker.
• Tuncer, N. (2013). Kalaylı kazan. https://www.dailymotion.com/video/x14m91d
• Tülücü, S. (2005). Meddah, meddahlık ve meddah hikâyeleri üzerine bazı notlar. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 24, 1-14.
• Türk Patent ve Marka Kurumu. (2019). Kastamonu simidi. https://ci.turkpatent.gov.tr/cografi-isaretler/detay/38468
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. (2009). Türk Dil Kurumu.
• Türkmen, F. (2005). Er Töştük destanındaki stereotip motiflerin analizi. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 6(1), 237-241. Uçar, A. (2012). Teselliyi eşyada aramak: Türkçe romanda nesneler [Doktora Tezi, İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi], https://web2.bilkent.edu.tr/turkedeb/wp-content/uploads/sites/5/2015/10/TESELL%C4%B0Y%C4%B0-E%C5%9EYADA-ARAMAK-T%C3%9CRK%C3%87E-ROMANDA-NESNELER.pdf
• Ulusan Öztürkmen, E. (2019). Anadolu Türkmen ağıtlarının yapısı. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 12(27), 580-599. https://doi.org/10.12981/mahder.607104
• Ünlü, E. (2019). Karagöz ve ortaoyununda mizah [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi]. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=yixzzJWwv1X_bQ0FO3QuUw&no=c2G_-XQJ9Z9SUccjuXgD3w
• Williams, F. E. (1936). Papuans of the trans-fly (1st ed.). Clerandon.
• Yavuz, N. ve Baş, M. K. (2017). Deyimlerin hikâyeleri. Grafiker.
• Yılmaz, Ş. (2016). Türk ortaoyunu kültürü. Grafiker.
• Zülfikâr, H. (2008). Meslek adları ve -CI ekinin Türkçedeki işlevleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 55(1), 173-218.