Endonezya’da Melez Çeltik Yetiştiriciliği: Genel bir Değerlendirme
Yıl 2019,
Cilt: 2 Sayı: 1, 91 - 112, 15.06.2019
Achmad Yozar Perkasa
,
Khalid Mahmood Khawar Bhatti
,
Hakan Ulukan
Öz
Endonezya, ekvator çizgisi üzerinde, iki kıta ve iki okyanus arasında
yer alan bir ülke olup, tropikal deniz iklimine sahiptir. Endonezya’da yağış
miktarı ve nem oranı çok yüksektir. Bununla birlikte nemli iklim koşulları ve
yüksek yağış miktarı, topraktaki alkaliliğin yıkanmasına neden olur. Bu durum
ülkedeki toprakların genel olarak asidik yapıda olmasına yol açar (Endonezya'daki
toplam alanın yaklaşık %70'inde pH 5’ten düşüktür). Tropikal bir ülke olan Endonezya’nın
florasında oldukça yüksek bir bitkisel biyoçeşitlilik vardır. Nitekim ülkenin
önemli besin kaynaklarından olan pirinç ürününü veren çeltik bitkisinde melez çeşitler
geliştirilmiş; bunların yüksek verim potansiyeline, güçlü kök sistemine ve daha
canlı ve kalın olan salkım sayısı gibi verim ögelerince doğal çeltike göre
belirgin şekilde üstünlük taşıdığı görülmüştür. Melez çeltikler, doğalarından %
15 - 20 daha çok verimli olmalarına karşılık, önemli bir kısmı hastalık ve
zararlılara karşı daha duyarlıdır. Bu çalışmada Endonezya’daki melez çeltik
üretimi ile ilgili çalışmalar irdelenerek, bir sonuca varılmıştır.
Kaynakça
- BB Padi. (2007). Sosialisasi Padi Hibrida Mendukung Peningkatan Produksi Padi Nasional. Balai Besar Penelitian Tanaman Padi. Karawang. (In Indonesian language)
BB Padi. (2015). Teknik Memproduksi Benih Padi Hibrida. Jakarta: Balitbantan, Kementerian Pertanian. (In Indonesian language)
BMKG. (2016). Ketersediaan Air Tanah di Indonesia Oktober 2016 (2016 Yılının Ekim Ayındaki Endonezya'da toprak suyu kullanılabilirliği). Badan Meteorologi, Klimatologi dan Geofisika (Meteoroloji, Klimatoloji ve Jeofizik Kurumu). http://www.bmkg.go.id/berita/?p=ketersediaan-air-tanah-di-indonesia-update-oktober-2016&lang=ID&s=detil [Erişim tarihi: 21.12.2016].
BNPB. (2010). BNPB Badan Nasional Penanggulangan Bencana (Ulusal Afetler Yönetim Kurumu). 2010. Rencana Nasional Penanggulangan Bencana 2010-2014 (2010-2014 Yıllarındaki Ulusal Afetler Yönetim Planları). Endonezya Cumhuriyeti’nin Ulusal Afetler Yönetim Kurumu. Cakarta. Endonezya.
BPS. (2012). Badan Pusat Statistik. Luas panen produktivitas produksi tanaman padi provinsi Indonesia. [internet]. [diunduh 2012 Agustus 01]. (In Indonesian language)
BPS. (2015). Badan Pusat Statistik (İstatistik Kurumu). Luas Wilayah dan Jumlah Pulau Berdasarkan Provinsi 2002-2014 (2002-2014 Yıllarındaki Bölgelere Göre Yerölçümü ve Adaların Sayısı). https://www.bps.go.id/linkTabelStatis/view/id/136 [Erişim tarihi: 2.12.2016].
Brown, L.R. (1997). State of the World: A Worldwatch Institute Report on Progress Toward a Sustainable Society (14th Ed.). WW Nort & Company. New York, USA.
Ditjentan. (2014). Statistik Pertanian Tanaman Tanaman Pangan. Jakarta: Kementerian Pertanian. (In Indonesian language)
Fan, Y., Li, H. ve Miguez-Macho, G. (2013). Global patterns of ground water table depth. Science 339: 940-943.
Handoko. (1994). Dasar Penyusunan dan Aplikasi Model Simulasi Komputer untuk Peratanian. Jurusan Geofisika dan Meteorologi. FMIPA-IPB. Bogor. (In Indonesian language)
Heriyanto, E. Hermawan, dan Y. Indaryanto. (2007). Padi hibrida bisnis prospektif dan menggiurkan. Agrotek. 12-17. (In Indonesian language)
Hidayat, S. (2008). Iklim Indonesia (Endonezya’nın İklimi). Pusat Pengembangan Bahan Ajar Universıtas Mercu Buana (Mercu Buana Üniversitesi Öğretim Materyal Geliştirme Merkezi). Cakarta, Endonezya.
IRRI. (2010). Indonesia. http://irri.org/index.-php? option=com_k2&view-=itemlist&task-=categ ory&id=480&Itemid=100210&lang=en. Diakses Tanggal 4 Nopember 2013. (In Indonesian language)
KEPPRES RI. (1987). Keputusan Presiden Republik Indonesia Nomor 41 Tahun. Tentang Pembagian Wilayah Republik Indonesia Menjadi 3 (Tiga) Wilayah Waktu (41 Sayılı 1987 Yılındaki Endonezya Cumhuriyeti'nin 3 (Üç) Zaman Dilimine Bölgesel Bölünmesi Hakkında Endonezya Cumhuriyeti’nin Cumhurbaşkanı’nın Kararnamesi).
KLH. (2011). Kementrian Lingkungan Hidup (Çevre Bakanlığı). Status Lingkungan Hidup Indonesia 2010 (2010 Yılındaki Endonezya’nın Çevre Durumları). Endonezya Cumhuriyeti Çevre Bakanlığı. Jakarta. Endonezya.
Las, I., B. Abdullah, Darajat.dan A.A. (2003). Padi Tipe Baru dan Padi Hibrida Mendukung Ketahanan Pangan. Tabloid Pertanian Sinar Tani, 30 Juli 2003. (In Indonesian language) Lewis, M.P., Simons G.F. ve Fennig, C.D. (Eds.). 2016. Ethnologue: Languages of the World, Nineteenth Edition. SIL International. Texas, USA. http://www.ethnologue.com [Ziyaret tarihi: 26.12.2016].
Mao, C.X. ve Virmani S.S. (2003). Opportunities for and challenges to improving hybrid rice seed yield and seed purity. In. Hybrid Rice for Food Security, Poverty Allevation, and Enviromental Protection. Virmani SS, CX Mao, Hardy B. (eds). International Rice Research Institute. Los Banos. Philippines.
Mugnisjah, W.Q. ve Setiawan A. (1990). Pengantar Produksi Benih. Rajawali Press. Jakarta. 610p. (In Indonesian language)
Mulyani, A., Rachman, A. ve Dariah, A. (2010). Penyebaran Lahan Masam, Potensi dan Ketersediaannya untuk Pembangunan Pertanian. In: Prosiding Simposium Nasional Pendayagunaan Tanah Masam. Pusat Penelitian dan Pengembangan Tanha dan Agroklimat. Bogor. pp 23-34. (In Indonesian language)
Paroda, R.S. (1998). Hybrid rice technology in India: problem and prospect, p. 311 - 324. In. S.S. Virmani, E.A. Siddiq, K. Muralidharan (Eds.). Advances in Hybrid Rice Technologi. IRRI. Los Banos, Philiphines.
Pingali, P.L., M. Morris, and P. Moya. (1998). Prospect for hybrid rice in tropical Asia, p. 11 - 26 . In. S.S. Virmani, E.A. Siddiq, K. Muralidharan (Eds.). Advances in Hybrid Rice Technology. IRRI. Los Banos, Philiphines.
Pramudi, A., Estiningtyas, W., Susanti, E. ve Sucianti. (2013). Dinamika Iklim Indonesia (Endonezya’daki Iklim Dinamikleri). In: Haryono, Sarwani, M., Las, I. ve Pasandaran, E., (Eds). Kalender Tanam Terpadu: Penelitian, Pengkajian, Pengembangan dan Penerapan (Entegre Ekim Takvimi: Araştırması, Değerlendirmesi, Geliştirmesi ve Uygulaması). Endonezya Cumhuriyeti’nin Tarım Bakanlığı. Cakarta, Endonezya.
Purwono, ve Purnamawati H. (2009). Budidaya Delapan Jenis Tanaman Pangan Unggul. Jakarta (ID). Penebar Swadaya. (In Indonesian language)
Puslitbangtan. (2003). Keragaan peningkatan produktivitas padi terpadu (P3T). Puslitbangtan, Bogor 29-30 Oktober 2003. (In Indonesia language)
Puslitbangtan. (2008). Prospek dan arah pengembangan padi hibrida. Bogor: Pusat Penelitian dan Pengembangan Tanaman Pangan. (In Indonesian language)
Qadir, A. (2012). Pemodelan pertumbuhan tanaman kedelai (Glycine max (L) Merril) di bawah cekaman naungan. Disertasi. Departemen Agronomi dan Hortikultura. Faperta. IPB. Bogor. (In Indonesian language)
Ruskandar, A. (2010). Persepsi Petani dan Identifikasi Faktor Penentu Pengembangan dan Adopsi Varietas Padi Hibrida. Iptek Tanaman Pangan 5 (2). Pusat Penelitian dan Pengembangan Tanaman Pangan. Bogor. (In Indonesian language)
Rogers, E.M. (2003). Diffusion of Innovation. Fifth Edition. Free Press. New York. (In Indonesian language) Rothschild, G.H.L. 1998. IRRI’s role and vision for hybrid rice, p. 1 - 4. In. S.S. Virmani, E.A. Siddiq, K. Muralidharan (Eds.). Advances in Hybrid Rice Technology. IRRI. Los Banos, Philiphines.
Samaullah, M.Y., Satoto, Suwarno, dan I. Las. (2006). Status Perkembangan Padi Hibrida di Indonesia. hlm. 329-337. Dalam Inovasi Teknologi Menuju Swasembada Berkelanjutan. Buku 2. Balai Besar Penelitian Tanaman Padi. Karawang. (In Indonesian language)
Sarwani, M., Anda, M. ve Shofiyati, R. (2012). Policy and development of agricultural land resource mapping in Indonesia: experiences, achievments and impacts. Regional Conference on the Asian Soil Partnership. 8-11 February 2012. Nanjing. China.
Satoto, B., dan B. Suprihatno. (2008). Pengembangan Padi Hibrida di Indonesia. Iptek Tanaman Pangan 3 (2): 27- 40. (In Indonesian language)
Satoto, B., Sutaryo, dan B. Suprihatno. (2009). Prospek Pengembangan Varietas Padi Hibrida. Balai Besar Penelitian Tanaman Padi. Karawang. http://www.litbang.deptan. go.id/special/-padi/bbpadi_2009_itp_02.pdf. Diakses Tanggal 27 Oktober 2013. (In Indonesian language)
Satoto, B., Sutaryo B, Suprihatno B. (2010). Prospek pengembangan varietas padi hibrida. Dalam: Padi “Inovasi Teknologi Produksi”. Darajat et al. (eds). Buku 2. Balai Besar Penelitian Tanaman Padi. Sukamandi. Subang. hlm: 29-65. (In Indonesian language)
Siregar, H. (1981). Budidaya Tanaman Padi di Indonesia. Sastra Hudaya. Jakarta. 320 hal. (In Indonesian language)
Sumarno. (2007). Harapan Mencapai Swasembada Beras dari Penanaman Padi Hibrida. Tabloid Sinar Tani, 24 Oktober 2007. (In Indonesian language)
Suprihatno, (1993). Padi Hibrida, hal 377 – 390. Dalam M. Ismunadji, S. Partohardjono, M. Syam, dan A. Widjono (Eds.). Padi buku 2 cetakan ke-2. balai Penelitian dan Pengembangan Pertanian. Bogor. (In Indonesian language)
Supriyadi, H., IW. Rusastra dan Ashari. (2012). Analisis Kebijakan dan Program Sekolah Lapang Pengelolaan Tanaman Terpadu Menunjang Peningkatan Produksi Padi Nasional. Pusat Sosial Ekonomi dan Kebijakan Pertanian Bogor. (In Indonesian language) Tamindael, O. 2011. Coral reef destruction spells humanitarian disaster. Antara News. http://www.antaranews.com/en/news/71545/coral-reef-destruction-spells-humanitarian-disaster [Erişim Tarihi: 26.12.2016].
Ullych, R.M. (2012). Padi Hibrida: Alternatif atau Masalah? http://laboratoriumbenih-bpsbtph banten.blogspot.com/2010/08/padi-melezaalternatif-atau-masalah.html. Diakses Tanggal 16 Agustus 2012. (In Indonesian language)
Virmani S.S. and Sharma H.L. (1993). Manual for Hybrid Rice Seed Production. IRRI. Manila. Philippines. 72 p.
Virmani, S.S. and Sharma H.L. (1998). Manual Hybrid Rice Seed Production. IRRI. Los Banos, Philippines.
Virmani, S.S., B.C. Viractamath, C.L. Casal, R.S. Toleda, M.T. Lopez, and J.O. Manolo. (1999). Hybrid Rice Breeding Manual. IRRI. Los Banos, Philippines.
Virmani, S.S. and Khumar I. (2004). Development and Use of Hybrid Rice Technology to Increase Rice Productivity in the Tropics. IRRN 29(1): 11-19.
Widyastuti, Y, Indrastuti and Satoto A.R. (2007). Studi keragaman genetik karakter bunga yang mendukung persilangan alami padi. Jurnal Penelitian Pertanian Tanaman Pangan. 26 (1): 14-19. (In Indonesian language)
Yoshida, S. (1981). Fundamentals of Rice Crop Science. International Rice Research Institute. Los Banos. Philippines.
Yıl 2019,
Cilt: 2 Sayı: 1, 91 - 112, 15.06.2019
Achmad Yozar Perkasa
,
Khalid Mahmood Khawar Bhatti
,
Hakan Ulukan
Kaynakça
- BB Padi. (2007). Sosialisasi Padi Hibrida Mendukung Peningkatan Produksi Padi Nasional. Balai Besar Penelitian Tanaman Padi. Karawang. (In Indonesian language)
BB Padi. (2015). Teknik Memproduksi Benih Padi Hibrida. Jakarta: Balitbantan, Kementerian Pertanian. (In Indonesian language)
BMKG. (2016). Ketersediaan Air Tanah di Indonesia Oktober 2016 (2016 Yılının Ekim Ayındaki Endonezya'da toprak suyu kullanılabilirliği). Badan Meteorologi, Klimatologi dan Geofisika (Meteoroloji, Klimatoloji ve Jeofizik Kurumu). http://www.bmkg.go.id/berita/?p=ketersediaan-air-tanah-di-indonesia-update-oktober-2016&lang=ID&s=detil [Erişim tarihi: 21.12.2016].
BNPB. (2010). BNPB Badan Nasional Penanggulangan Bencana (Ulusal Afetler Yönetim Kurumu). 2010. Rencana Nasional Penanggulangan Bencana 2010-2014 (2010-2014 Yıllarındaki Ulusal Afetler Yönetim Planları). Endonezya Cumhuriyeti’nin Ulusal Afetler Yönetim Kurumu. Cakarta. Endonezya.
BPS. (2012). Badan Pusat Statistik. Luas panen produktivitas produksi tanaman padi provinsi Indonesia. [internet]. [diunduh 2012 Agustus 01]. (In Indonesian language)
BPS. (2015). Badan Pusat Statistik (İstatistik Kurumu). Luas Wilayah dan Jumlah Pulau Berdasarkan Provinsi 2002-2014 (2002-2014 Yıllarındaki Bölgelere Göre Yerölçümü ve Adaların Sayısı). https://www.bps.go.id/linkTabelStatis/view/id/136 [Erişim tarihi: 2.12.2016].
Brown, L.R. (1997). State of the World: A Worldwatch Institute Report on Progress Toward a Sustainable Society (14th Ed.). WW Nort & Company. New York, USA.
Ditjentan. (2014). Statistik Pertanian Tanaman Tanaman Pangan. Jakarta: Kementerian Pertanian. (In Indonesian language)
Fan, Y., Li, H. ve Miguez-Macho, G. (2013). Global patterns of ground water table depth. Science 339: 940-943.
Handoko. (1994). Dasar Penyusunan dan Aplikasi Model Simulasi Komputer untuk Peratanian. Jurusan Geofisika dan Meteorologi. FMIPA-IPB. Bogor. (In Indonesian language)
Heriyanto, E. Hermawan, dan Y. Indaryanto. (2007). Padi hibrida bisnis prospektif dan menggiurkan. Agrotek. 12-17. (In Indonesian language)
Hidayat, S. (2008). Iklim Indonesia (Endonezya’nın İklimi). Pusat Pengembangan Bahan Ajar Universıtas Mercu Buana (Mercu Buana Üniversitesi Öğretim Materyal Geliştirme Merkezi). Cakarta, Endonezya.
IRRI. (2010). Indonesia. http://irri.org/index.-php? option=com_k2&view-=itemlist&task-=categ ory&id=480&Itemid=100210&lang=en. Diakses Tanggal 4 Nopember 2013. (In Indonesian language)
KEPPRES RI. (1987). Keputusan Presiden Republik Indonesia Nomor 41 Tahun. Tentang Pembagian Wilayah Republik Indonesia Menjadi 3 (Tiga) Wilayah Waktu (41 Sayılı 1987 Yılındaki Endonezya Cumhuriyeti'nin 3 (Üç) Zaman Dilimine Bölgesel Bölünmesi Hakkında Endonezya Cumhuriyeti’nin Cumhurbaşkanı’nın Kararnamesi).
KLH. (2011). Kementrian Lingkungan Hidup (Çevre Bakanlığı). Status Lingkungan Hidup Indonesia 2010 (2010 Yılındaki Endonezya’nın Çevre Durumları). Endonezya Cumhuriyeti Çevre Bakanlığı. Jakarta. Endonezya.
Las, I., B. Abdullah, Darajat.dan A.A. (2003). Padi Tipe Baru dan Padi Hibrida Mendukung Ketahanan Pangan. Tabloid Pertanian Sinar Tani, 30 Juli 2003. (In Indonesian language) Lewis, M.P., Simons G.F. ve Fennig, C.D. (Eds.). 2016. Ethnologue: Languages of the World, Nineteenth Edition. SIL International. Texas, USA. http://www.ethnologue.com [Ziyaret tarihi: 26.12.2016].
Mao, C.X. ve Virmani S.S. (2003). Opportunities for and challenges to improving hybrid rice seed yield and seed purity. In. Hybrid Rice for Food Security, Poverty Allevation, and Enviromental Protection. Virmani SS, CX Mao, Hardy B. (eds). International Rice Research Institute. Los Banos. Philippines.
Mugnisjah, W.Q. ve Setiawan A. (1990). Pengantar Produksi Benih. Rajawali Press. Jakarta. 610p. (In Indonesian language)
Mulyani, A., Rachman, A. ve Dariah, A. (2010). Penyebaran Lahan Masam, Potensi dan Ketersediaannya untuk Pembangunan Pertanian. In: Prosiding Simposium Nasional Pendayagunaan Tanah Masam. Pusat Penelitian dan Pengembangan Tanha dan Agroklimat. Bogor. pp 23-34. (In Indonesian language)
Paroda, R.S. (1998). Hybrid rice technology in India: problem and prospect, p. 311 - 324. In. S.S. Virmani, E.A. Siddiq, K. Muralidharan (Eds.). Advances in Hybrid Rice Technologi. IRRI. Los Banos, Philiphines.
Pingali, P.L., M. Morris, and P. Moya. (1998). Prospect for hybrid rice in tropical Asia, p. 11 - 26 . In. S.S. Virmani, E.A. Siddiq, K. Muralidharan (Eds.). Advances in Hybrid Rice Technology. IRRI. Los Banos, Philiphines.
Pramudi, A., Estiningtyas, W., Susanti, E. ve Sucianti. (2013). Dinamika Iklim Indonesia (Endonezya’daki Iklim Dinamikleri). In: Haryono, Sarwani, M., Las, I. ve Pasandaran, E., (Eds). Kalender Tanam Terpadu: Penelitian, Pengkajian, Pengembangan dan Penerapan (Entegre Ekim Takvimi: Araştırması, Değerlendirmesi, Geliştirmesi ve Uygulaması). Endonezya Cumhuriyeti’nin Tarım Bakanlığı. Cakarta, Endonezya.
Purwono, ve Purnamawati H. (2009). Budidaya Delapan Jenis Tanaman Pangan Unggul. Jakarta (ID). Penebar Swadaya. (In Indonesian language)
Puslitbangtan. (2003). Keragaan peningkatan produktivitas padi terpadu (P3T). Puslitbangtan, Bogor 29-30 Oktober 2003. (In Indonesia language)
Puslitbangtan. (2008). Prospek dan arah pengembangan padi hibrida. Bogor: Pusat Penelitian dan Pengembangan Tanaman Pangan. (In Indonesian language)
Qadir, A. (2012). Pemodelan pertumbuhan tanaman kedelai (Glycine max (L) Merril) di bawah cekaman naungan. Disertasi. Departemen Agronomi dan Hortikultura. Faperta. IPB. Bogor. (In Indonesian language)
Ruskandar, A. (2010). Persepsi Petani dan Identifikasi Faktor Penentu Pengembangan dan Adopsi Varietas Padi Hibrida. Iptek Tanaman Pangan 5 (2). Pusat Penelitian dan Pengembangan Tanaman Pangan. Bogor. (In Indonesian language)
Rogers, E.M. (2003). Diffusion of Innovation. Fifth Edition. Free Press. New York. (In Indonesian language) Rothschild, G.H.L. 1998. IRRI’s role and vision for hybrid rice, p. 1 - 4. In. S.S. Virmani, E.A. Siddiq, K. Muralidharan (Eds.). Advances in Hybrid Rice Technology. IRRI. Los Banos, Philiphines.
Samaullah, M.Y., Satoto, Suwarno, dan I. Las. (2006). Status Perkembangan Padi Hibrida di Indonesia. hlm. 329-337. Dalam Inovasi Teknologi Menuju Swasembada Berkelanjutan. Buku 2. Balai Besar Penelitian Tanaman Padi. Karawang. (In Indonesian language)
Sarwani, M., Anda, M. ve Shofiyati, R. (2012). Policy and development of agricultural land resource mapping in Indonesia: experiences, achievments and impacts. Regional Conference on the Asian Soil Partnership. 8-11 February 2012. Nanjing. China.
Satoto, B., dan B. Suprihatno. (2008). Pengembangan Padi Hibrida di Indonesia. Iptek Tanaman Pangan 3 (2): 27- 40. (In Indonesian language)
Satoto, B., Sutaryo, dan B. Suprihatno. (2009). Prospek Pengembangan Varietas Padi Hibrida. Balai Besar Penelitian Tanaman Padi. Karawang. http://www.litbang.deptan. go.id/special/-padi/bbpadi_2009_itp_02.pdf. Diakses Tanggal 27 Oktober 2013. (In Indonesian language)
Satoto, B., Sutaryo B, Suprihatno B. (2010). Prospek pengembangan varietas padi hibrida. Dalam: Padi “Inovasi Teknologi Produksi”. Darajat et al. (eds). Buku 2. Balai Besar Penelitian Tanaman Padi. Sukamandi. Subang. hlm: 29-65. (In Indonesian language)
Siregar, H. (1981). Budidaya Tanaman Padi di Indonesia. Sastra Hudaya. Jakarta. 320 hal. (In Indonesian language)
Sumarno. (2007). Harapan Mencapai Swasembada Beras dari Penanaman Padi Hibrida. Tabloid Sinar Tani, 24 Oktober 2007. (In Indonesian language)
Suprihatno, (1993). Padi Hibrida, hal 377 – 390. Dalam M. Ismunadji, S. Partohardjono, M. Syam, dan A. Widjono (Eds.). Padi buku 2 cetakan ke-2. balai Penelitian dan Pengembangan Pertanian. Bogor. (In Indonesian language)
Supriyadi, H., IW. Rusastra dan Ashari. (2012). Analisis Kebijakan dan Program Sekolah Lapang Pengelolaan Tanaman Terpadu Menunjang Peningkatan Produksi Padi Nasional. Pusat Sosial Ekonomi dan Kebijakan Pertanian Bogor. (In Indonesian language) Tamindael, O. 2011. Coral reef destruction spells humanitarian disaster. Antara News. http://www.antaranews.com/en/news/71545/coral-reef-destruction-spells-humanitarian-disaster [Erişim Tarihi: 26.12.2016].
Ullych, R.M. (2012). Padi Hibrida: Alternatif atau Masalah? http://laboratoriumbenih-bpsbtph banten.blogspot.com/2010/08/padi-melezaalternatif-atau-masalah.html. Diakses Tanggal 16 Agustus 2012. (In Indonesian language)
Virmani S.S. and Sharma H.L. (1993). Manual for Hybrid Rice Seed Production. IRRI. Manila. Philippines. 72 p.
Virmani, S.S. and Sharma H.L. (1998). Manual Hybrid Rice Seed Production. IRRI. Los Banos, Philippines.
Virmani, S.S., B.C. Viractamath, C.L. Casal, R.S. Toleda, M.T. Lopez, and J.O. Manolo. (1999). Hybrid Rice Breeding Manual. IRRI. Los Banos, Philippines.
Virmani, S.S. and Khumar I. (2004). Development and Use of Hybrid Rice Technology to Increase Rice Productivity in the Tropics. IRRN 29(1): 11-19.
Widyastuti, Y, Indrastuti and Satoto A.R. (2007). Studi keragaman genetik karakter bunga yang mendukung persilangan alami padi. Jurnal Penelitian Pertanian Tanaman Pangan. 26 (1): 14-19. (In Indonesian language)
Yoshida, S. (1981). Fundamentals of Rice Crop Science. International Rice Research Institute. Los Banos. Philippines.