Klasik Doğu Türk Şiirinde +GInA Ekinin Ahenk Unsuru Olarak Kullanılması

Yıl 2018, Cilt: 4 Sayı: 7, 208 - 231, 07.05.2018

Selahittin Tolkun

Öz

Eski Türkçedeki +KIʥA
eki Doğu Türkçesinde klasik dönemde +GInA
/ +KInA şekline dönüşmüştür. 
Normalde eski Türkçedeki /ʥ/ sesi Doğu
Türkçesinde /y/ olarak kullanılır: koʥ
> koy, yaʥ- > yay- vb. Ancak istisna olarak
+KIʥA ekinde bu ses /n/ olarak devam etmiştir. +GInA / +KInA eki Doğu Türkçesinin klasik döneminde ünlü ve ünsüz uyumlarına girmiş
olarak karşımıza çıkar: cānġına, yüzgine,
yumruḳḳına, kökkine
vb. Günümüz Özbek Türkçesinde ise ek, sonu k
/ ḳ, g /ġ ile biten kelimelere +kinä
/ +qınä biçiminde gelmektedir: kiçik+kinä
> kiçkinä “küçücük”, såğ+ğınä>
såqqınä “sağlamca”. Diğer bütün kelimelere ise +ginä olarak gelmektedir: båläginä
“yavrucuğum”, cånginäm “cancağızım”.

Bu ek işlev bakımından gerek tarihî gerekse
günümüz Doğu Türkçesinde, Türkiye Türkçesindeki +CXk, +CAğIz, +cAk vb. küçültme eklerinde olduğu gibi küçültme, şefkat, sevgi vb. yanında
zarfları pekiştirme işlevlerinde kullanılır. Bu durum klasik dönemden  cānġınam “cancağızım” ancak çınġına “gerçekten”,
günümüzden ise xåläginäng “teyzeciğin”, yumşåqqinä “yumuşacık” kelimelerinde açıkça görülmektedir.

Bir şiirde özellikle klasik döneme ait bir
gazelde bu ekin bulunduğu birkaç kelime bulunabilir. Bu durumda ekin tabii olarak diğer bir söyleyişle ekin
bulunduğu kelimeler öyle gerektiği için kullanıldığı söylenebilir. Ancak bir
gazelde şair, kafiye olarak kullandığı bütün isimlere bu eki getiriyorsa, aynı
şekilde bu eki beyitteki diğer kelimeler de kullanıyorsa o takdirde ekin
bilenen işlevleri dışında şiirde ahenk unsuru olarak kullanıldığını
söyleyebiliriz.

 

Anahtar Kelimeler

+GInA küçültme eki, Klasik Doğu Türk Şiiri

Kaynakça

• Referans1 Argunşah, M. (2013). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit
• Referans2 Ata, A. (2002). Harezm – Altın Ordu Türkçesi. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Referans3 Bodrogligeti, A. J. E. (2001). A Grammar of Chagatay. Lincom Europa.
• Referans4 Dålimov, S. (1972). Muhämmäd Rizå Miråb Erniyåzbek oğlı Ågähiy Äsärlär II Cild Devån Dävåmı. Taşkent: Ğäfur Ğulåm.
• Referans5 Eckmann, J. (1996). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar. Hazırlayan: Osman Fikri Sertkaya. Ankara: TDK
• Referans6 Ekmann, J. (1988). Çağatayca El Kitabı. İstanbul: İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Referans7 Eraslan, K. (1993). Mîzânu’l-Evzân. Ankara: TDK.
• Referans8 Eraslan, K. (2001) Alî-Şîr Nevayî Mecâlisü’n-Nefâyis I (Giriş ve Metin). Ankara: TDK
• Referans9 Erkinov, S. – Q. Munirov – Ş. Eşånxocäyev (1988). Xämzä Häkimzådä Niyåziy Tolä Äsärlär Toplämi Birinçi Tom Devån. Taşkent: Fän.
• Referans10 Feruz http://www.ziyouz.com/index.php?option=com_content&task=view&id=3192&Itemid=30 12.01.2018
• Referans11 Gabain A. V. (1988) Eski Türkçenin Grameri. Çeviren: Mehmet Akalın. Ankara: TDK
• Referans12 Kärimov, Ğ. (1960). Muqimiy İkki Tomlik Äsärlär Toplämı I Tom Lirika. Taşkent: ÖzSSR Dävlät Bädiiy Ädäbiyåt Näşriyåtı.
• Referans13 Kaya, Ö. (1996). Ali Şir Nevai Fevâyidü’l-Kiber. Ankara: TDK
• Referans14 Kut, G. (2003). Alī Şīr Nevāyī Ġarā’ibü’ṣ-Ṣıġar İnceleme-Karşılaştırmalı Metin. Ankara: TDK
• Referans15 Mädäyev, Å. – T. Såbitovä (2010). Xälq Åğzäki Poetik İcådı Akademik litseylar üçün därslik. Taşkent: Şärq.
• Referans16 Mähmudov, M. (1966) “Şävqiy”, Özbek Ädäbiyåti Beşinçi Tom, Taşkent: Bädiiy Ädäbiyåt Näşriyåti, s. 201-224.
• Referans17 Mänsur, M. (1998). Cudålik Diyårı. Taşkent: Şärq.
• Referans18 Näimov, M. (2006). Qädim Surxån Nävålärı. Taşkent: Sän’ät.
• Referans19 Räsul, X. (1980). Furqät Şe’riyätidän. Taşkent: Özbekistån KP Märkäziy Komitetining Näşriyåtı.
• Referans20 Sarıca, B. (2002). “Ḳutadġu Bilig’de Addan Ad Yapan Ekler”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3, 337-362, Van (2002)
• Referans21 Tekin, T. (2000). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Referans22 Toxtäbåyev, X. (2009). Beş Båläli Yigit. Taşkent: Yängi Äsr Ävlådi.
• Referans23 Tören, H. (2001). Alî Şîr Nevâyî Sedd-i İskenderî (İnceleme-Metin). Ankara: TDK.
• Referans24 Yusupov, Y. (1980). Şermuhämmäd Munis Xåräzmiy Säylänmä. Taşkent: Ğafur Ğulåm.
• Referans25 Yusupov, Y. – Vähåb Rähmånov (1984). Äväz Säylänmä. Taşkent: Ğäfur Ğulåm.
• Referans26 Yusupov, C. (1990). Båbårähim Mäşräb Mehribånım Qäydäsän. Taşkent: Ğafur Ğulåm.
• Referans27 Yücel, B. (1995). Bâbür Dîvânı. Ankara: AKM