Examination of Texts in Turkish Textbooks: Function, Genre, Cognitive Level and Language Use Characteristics

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 64 - 84, 31.05.2025

Canan Özcan , Cafer Çarkıt

https://doi.org/10.53046/ijotem.1698094

Öz

The main sources of Turkish education are textbooks. The features that the texts in these textbooks should have are very important. This research aims to systematically examine and classify texts in secondary school one Turkish textbooks in terms of their function, genre, cognitive level, and language use characteristics. In the study, which was conducted with the document analysis method, one Turkish textbook approved by the Board of Education for the 5th, 6th, 7th and 8th grade levels was selected and 128 texts in these books were analyzed. Research data were evaluated using descriptive analysis techniques. Findings reveal that narrative and informative texts dominate across all grade levels, with minor proportional differences between grades. While poetry occupies a more limited space compared to narrative and informative texts in the overall distribution, the study also found that texts show unbalanced distribution in terms of literary genre, cognitive level, and language use characteristics. The findings suggests that existing textbooks should be re-evaluated in terms of content diversity and cognitive level appropriateness. Based on the results it is recommended that the criteria for text selection in Turkish language curricula be re-considered and that adjustments be made to ensure a more balanced distribution of different text types to support student development.

Anahtar Kelimeler

Turkish education , textbooks , text analysis , secondary school

Türkçe Ders Kitaplarındaki Metinlerin İncelenmesi: İşlev, Tür, Mantık Düzeyi ve Dil Kullanım Özellikleri

Öz

Türkçe eğitiminin temel kaynakları ders kitaplarıdır. Bu ders kitaplarında yer verilen metinlerin taşıması gereken özelikler ise oldukça önem arz etmektedir. Bu araştırma, ortaokul Türkçe ders kitaplarındaki metinleri işlev, tür, mantık düzeyi ve dil kullanım özellikleri açısından sistematik bir şekilde incelemeyi ve sınıflandırmayı hedeflemektedir. Doküman analizi yöntemiyle yürütülen çalışmada, 5., 6., 7. ve 8. sınıf düzeylerine ait Talim ve Terbiye Kurulunca onaylanmış birer Türkçe ders kitabı seçilmiş ve bu kitaplarda yer alan 128 metin analiz edilmiştir. Araştırma verileri betimsel analiz teknikleriyle değerlendirilmiştir. Çalışma bulguları, tüm sınıf düzeylerinde öyküleyici ve bilgilendirici metinlerin baskın olduğunu ortaya koymaktadır. Sınıflar arasında küçük oransal farklılıklar gözlemlenmekle birlikte, şiir türünün genel dağılım içerisinde öyküleyici ve bilgilendirici metinlere göre sınırlı bir yer tuttuğu belirlenmiştir. Ayrıca, metinlerin edebî tür, mantık düzeyi ve dil kullanım özellikleri açısından dengeli bir dağılım sergilemediği görülmüştür. Elde edilen bulgular, mevcut ders kitaplarının içerik çeşitliliği ve bilişsel düzey uygunluğu açısından yeniden değerlendirilmesi gerektiğini düşündürmektedir. Araştırma sonuçları doğrultusunda öğrencilerin gelişimi açısından Türkçe öğretim programlarında metin seçim kriterlerinin gözden geçirilmesi ve farklı türlerin daha dengeli dağılımını sağlayacak düzenlemeler yapılması önerilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Türkçe eğitimi , ders kitapları , metin analizi , ortaokul

Kaynakça

• Acar, S., ve Karakuş, N. (2022). Türkçe ve Türk kültürü 5-8. seviye ders kitaplarındaki metinlerin okunabilirlik yönünden incelenmesi. Türkiye Eğitim Dergisi, 7(1), 189-203. https://doi.org/10.54979/turkegitimdergisi.1112789
• Alver, K. (2006). Edebîyat ve kimlik. Bilgi Sosyal Bilimler Dergisi, 2, 32-43.
• Arslanoğlu, İ. (2016). Bilimsel yöntem ve araştırma teknikleri ders notları. Gazi Kitabevi.
• Baran-Çapraz Ş. & Diren E. (2020). Ortaokul ve imam hatip ortaokulu 5. sınıf Türkçe ders kitabı. Anıttepe Yayıncılık.
• Baş, B. (2003). Altıncı sınıf Türkçe ders kitaplarında metin türleri üzerine bir inceleme. Türklük Bilimi Araştırmaları, 13, 257-265.
• Bowen, G. A. (2009). Document analysis as a qualitative research method. Qualitative Research Journal, 9(2), 27-40. https://doi.org/10.3316/QRJ0902027
• Bozkurt, B. Ü. (2016). Türkiye’de okuma eğitiminin karnesi: PISA ölçeğinden çıkarımlar. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 16(4), 1673-1686.
• Bulut, K. (2020). Açık öğretim ortaokulu Türkçe ders kitaplarındaki metinlerin tür ve tema açısından incelenmesi. Ana Dili Eğitimi Dergisi, 8(3), 931-949. https://doi.org/10.16916/aded.742452
• Ceran, D., ve Bozarslan, Y. (2013). İlköğretim ikinci kademe 7. sınıf Türkçe ders kitaplarında yer alan “Millî Kültür” temasındaki metinlerin nicelik ve Türkçe Programı’na uygunluk açısından değerlendirilmesi. Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi (KEFAD), 14(1), 271- 286.
• Çarkıt, C. & Çohantimur, A. (2021), Examination of the 6th grade Turkish lesson coursebook texts within the context of the properties of the text. Education Quarterly Reviews, 4(Special Issue 1), 280-290. https://doi.org/10.31014/aior.1993.04.02.246
• Çarkıt, C. (2019a). 2018 Türkçe dersi öğretim programı bağlamında hazırlanan ortaokul Türkçe ders kitaplarına yönelik öğretmen görüşleri. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi,7(17), 22-34. https://doi.org/10.33692/avrasyad.590555
• Çarkıt, C. (2019b). 2018 Türkçe dersi öğretim programı çerçevesinde hazırlanan 8. sınıf Türkçe ders kitabının değerlendirilmesi. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 18(71), 1368-1376. https://doi.org/10.17755/esosder.516915
• Çeçen, M. A. ve Çiftçi, Ö. (2007). İlköğretim 6. sınıf Türkçe ders kitaplarında yer alan metinlerin tür ve tema açısından incelenmesi. Milli Eğitim, 173, 39-49.
• Çiftçi, Ö., Çeçen, M. A. ve Melanlıoğlu, D. (2007). Altıncı sınıf Türkçe ders kitaplarındaki metinlerin okunabilirlik açısından değerlendirilmesi. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 6(22), 206-219.
• Demir, C., ve Yapıcı, M. (2007). Ana dili olarak Türkçenin öğretimi ve sorunları. Sosyal Bilimler Dergisi, 9(2), 177-192.
• Demirel, Ö. (2011). İlköğretim ikinci kademe Türkçe öğretim sorunları ve bu sorunların çözüm yolları. Gazi Üniversitesi Türkçe Araştırmaları Akademik Öğrenci Dergisi, 1(1), 50-59.
• Durukan, E. (2011). Türkçe ders kitaplarındaki metinlerin öğrenci görüşlerine göre değerlendirilmesi. Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 24(1), 209-216.
• Eagleton, T. (1996). Literary theory: An introduction. Blackwell.
• Ertürk N., Keleş S. & Külünk D. (2019). Ortaokul ve imam hatip ortaokulu 6. sınıf Türkçe ders kitabı. MEB Yayınları.
• Eselioğlu, H., Set S. & Yücel A. (2020). Ortaokul ve imam hatip ortaokulu 8. sınıf Türkçe ders kitabı. MEB Yayınları
• Göçer, A. (2008). İlköğretim Türkçe ders kitaplarinin ölçme ve değerlendirme açisindan incelenmesi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11(1), 197-210.
• Gökmen, A. D. Y., ve Aktaş, N. (2021). İlkokul öğrencilerinin farklı metin türlerine yönelik soru sorma becerileri. Ana Dili Eğitimi Dergisi, 9(3), 726-739.
• Güneş, F. (2013a). Türkçe öğretiminde metin seçimi. Ana Dili Eğitimi Dergisi, 1(1), 1-12. https://doi.org/10.16916/aded.16014.
• Güneş, F. (2013b). Türkçede metin öğretimi yerine metinle öğrenme. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11, 603-637. https://doi.org/10.14520/adyusbd.454
• İdil, Ş., Gülen, S., ve Dönmez, İ. (2024). What should we understand from PISA 2022 results?. Journal of STEAM Education, 7(1), 1-9. https://doi.org/10.55290/steam.1415261
• İşcan, A., Efendioğlu, S., ve Ada, Ş. (2007). Türkçe ders kitaplarında yer alan edebî metinlerin öğrencilere estetik zevk kazandırmadaki rolü. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 2(1), 59-76.
• İşeri, A. (2019). Uluslararası PISA yeterlikleri ve Türkiye öğretim programları kazanımları. Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 15(2), 392-418. https://doi.org/10.17860/mersinefd.537194
• Kalkan, K. (2019). Edebîyat didaktiği ve edebîyat öğretiminin hedefleri. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, 8(24), 393-407.
• Karacaoğlu, M. Ö., ve Karakuş, N. (2022). Okuduğunu anlama becerisinin geliştirilmesinde metin kullanımı: Türkçe ders kitaplarındaki metinler üzerine bir inceleme. RumeliDE Dil ve Edebîyat Araştırmaları Dergisi, (Ö11), 50-78. https://doi.org/10.29000/rumelide.1146803
• Karatay, H. (2011). Karakter eğitiminde edebî eserlerin kullanımı. Turkish Studies, 6(1), 1439-1454.
• Kıbrıs, S. (2019). Ortaokul (5-8. sınıflar) Türkçe dersi öğretim programı ve ders kitaplarında metin türü farkındalığı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Başkent Üniversitesi, Ankara.
• Kır T., Kırman E. & Yağız S. (2020). Ortaokul ve imam hatip ortaokulu 7. sınıf Türkçe ders kitabı. MEB Yayınları.
• Lincoln, Y. S., & Guba, E. G. (1985). Naturalistic inquiry. SAGE. https://doi.org/10.1016/01471767(85)90062-8
• MEB (2019). Türkçe dersi öğretim programı (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 ve 8. sınıflar). Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları
• MEB (2024). Ortaokul Türkçe dersi öğretim programı Türkiye yüzyılı maarif modeli. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları
• Meydan, E. (2021). Ortaokul (5, 6, 7, 8) Türkçe ders kitaplarındaki edebi metinlerin değerler eğitimi açısından yeterliliği üzerine bir inceleme. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 4(4), 23-36.
• Olukcu, E., ve Yıldız, D. (2022). Üst düzey düşünme becerileri kavramları bağlamında Türkçe ders kitaplarının incelenmesi. Karaelmas Eğitim Bilimleri Dergisi, 10(2), 224-246.
• Özbay, M. ve Çeçen, M. A. (2012). Türkçe ders kitaplarında (6-8. sınıflar) yer alan metinlerin tür ve tema açısından incelenmesi. Dil ve Edebîyat Eğitimi Dergisi, 1(1), 67-76.
• Özdemir, O. (2011). Üniversitelerde Türkçe öğretimi sorunları. Gazi Üniversitesi Türkçe Araştırmaları Akademik Öğrenci Dergisi, 1(1), 85-98.
• Pilav, S., ve Oğuz, M. (2013). Türkçe ders kitaplarında yer alan metin türleri üzerine bir araştırma. Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 3(2), 16-30.
• Sak, R., Şahin-Sak, İ., Öneren-Şendil, Ç. ve Nas, E. (2021). Bir araştırma yöntemi olarak doküman analizi. Kocaeli Üniversitesi Eğitim Dergisi, 4(1), 227-250. https://doi.org/10.33400/kuje.843306
• Sarıer, Y. (2021). PISA uygulamalarında Türkiye’nin performansı ve öğrenci başarısını yordayan değişkenler. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 25(3), 905-926.
• Sarıkaya, B. (2023). Türkçe öğretmenlerinin Türkçe ders kitapları ile ilgili görüşleri. Asya Studies, 7(26), 1-14. https://doi.org/10.31455/asya.1386787
• Sever, S. (2011). Türkçe öğretimi ve tam öğrenme. Anı Yayıncılık.
• Shenton, A. K. (2004). Strategies for ensuring trustworthiness in qualitative research projects. Education for Information, 22(2), 63-75. https://doi.org/10.3233/EFI-2004-22201
• Solak, M. ve Yaylı, D. (2009). İlköğretim ikinci kademe Türkçe ders kitaplarının türler açısından incelenmesi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 2(9), 444–453.
• Sur, E. (2022). Türkçe ders kitaplarında yer alan metin altı soruların yenilenmiş Bloom Taksonomisi’ne göre incelenmesi. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 11(1), 430-451. https://doi.org/10.15869/itobiad.952572
• Tarakcı, Ç., ve Kayadibi, N. (2023). Metin türleri açısından ortaokul Türkçe ders kitapları. Journal of Education and New Approaches, 6(1), 150-166. https://doi.org/10.52974/jena.1302420
• Tat, O., ve Tat, Ş. (2023). PISA Türkiye sonuçları bağlamında öğrencilerin algılanan bilgi ve iletişim yeterliği. Siirt Eğitim Dergisi, 3(2), 54-68. https://doi.org/10.58667/sedder.1371643
• Temizkan, M. (2014). Ortaokul Türkçe ders kitaplarının Türkçe dersi öğretim programındaki temel beceriler açısından incelenmesi. Ana Dili Eğitimi Dergisi, 2(1), 49-72. https://doi.org/10.16916/aded.99872
• Temizyürek, F., ve Delican, B. (2016). İlkokul Türkçe ders kitaplarında yer alan metinlerin tür ve tema açısından incelenmesi. Bartın Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 5(3), 842-856.
• Türkben, T. (2018). Ortaokul Türkçe ders kitaplarındaki metinlerin tür ve tema açısından incelenmesi. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11(3), 2152-2166. https://doi.org/10.17218/hititsosbil.419925
• Türkben, T. ve Temizyürek, F. (2020). Türkçe öğretiminde yazınsal nitelikli metinlerin önemi: Bir olgubilim çalışması. International Journal of Language Academy, 8(3), 1-15. https://doi.org/10.29228/ijla.40166
• Ugan, F., ve Ateş, M. (2023). Examining Turkish textbooks in terms of theme teaching. International Journal of Languages’ Education and Teaching, 11(2), 33-51. https://doi.org/10.29228/ijlet.69208
• Uysal, P. K. (2022). Türkçe dersi sınavlarında yer alan soruların üst düzey düşünme becerileri açısından incelenmesi. Ana Dili Eğitimi Dergisi, 10(1), 136-156. https://doi.org/10.16916/aded.1016659
• Wach, E. (2013). Learning about qualitative document analysis. Institute of Development Studies, 13, 1-9. Yağmur, K. (2009). Türkçe ders kitapları üst düzey bilişsel becerilerin gelişimini ne oranda sağlamaktadır? Cito Eğitim: Kuram ve Uygulama, 5, 19-34.
• Yanbıyık, S. ve Yılmaz, F. (2016). Literatür temelli bir araştırma: Türkçe öğretiminin sorunları. Eğitim ve Toplum Araştırmaları Dergisi, 3(1), 60-75.
• Yıldırım, A., ve Şimşek, H. (2016). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Seçkin Yayıncılık.
• Yıldırım, M. Ö. (2024). Edebî eserlerin üretilmesinde yeni medyanın rolü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Yıldırım, N. (2021). Ortaokul Türkçe ders kitabı (5, 6, 7 ve 8. Sınıf) etkinliklerinin dil becerilerine dağılımı üzerine bir inceleme. Uluslararası Türkçe Edebîyat Kültür Eğitim Dergisi, 10(4), 1445-1456.
• Yıldırım-Suna, Z., ve Benzer, A. (2023). Türkçe eğitiminde üst düzey düşünme becerileri ile İlgili çalışmaların bibliyometrik analizi. IBAD Sosyal Bilimler Dergisi, 15, 281-305. https://doi.org/10.21733/ibad.1292882
• Yin, R. K. (2015). Qualitative research from start to finish (2nd ed.). Guilford Press.
• Zorlu, Ö. K. (2021). Metinlerin temalara uygunluğu bakımından Türkçe ders kitapları üzerine bir inceleme. International Journal of Social Sciences and Education Research, 7(1), 1-11. https://doi.org/10.24289/ijsser.797498