Hadis-Rey Tartışmasının Hüküm Tespitine Etkisi: Hükmün Kaynağı Probleminin Kelamla İlişkisi Bağlamında Bir Değerlendirme

Yıl 2021, Sayı: 56, 119 - 142, 31.12.2021

Elmas Gülhan Gençdoğan

https://doi.org/10.29288/ilted.994984

Öz

Hükmün tanımına ilişkin fıkıh usulünde ortaya çıkan farklılıklar kelâmî bir zemin barındırmaktadır. Alaaddin es-Semerkandî hüküm teorisinin kelâmî zemininden bahsetmekte ve hükmün mahiyetine ilişkin farklılıklara itikadî ayrışmaların etkisini dile getirmektedir. Mu’tezile’nin şer’ gelmeden de fiillerin hükümlerinin bilinebileceğine ilişkin hüsun-kubuh anlayışına bir reaksiyon olarak Eş’arîler; aklın bir fiilin hüsun ve kubhuna dair hüküm veremeyeceği, aklın nimet verene şükretmeyi gerektirmeyeceği ve şer’ gelmeden önce fiillerin hükmünün bulunmadığı iddiasındadırlar. Hüküm teorisinde ortaya çıkan görüş farklılıklarının temellerinde hadis-rey problemi de yatmaktadır. Kur'an ve sünnetin en önemli iki kaynak olduğu ortadadır. Bununla birlikte hadislerin toplanmasının reyle hüküm verme alanının daralmasına sebep olduğu bilinmektedir. Hadis-rey tartışmalarına kaynaklık etmeleri sebebiyle burada Kur'an ve sünnetin otorite oluşlarına değinilmiştir. Yine burada Kur’an ve sünnetin otoritesinin kelâm eliyle sağlandığı özellikle vurgulanmış, İlahî iradenin hüküm koymada tek yetkili unsur olarak tayin edilmesinin de kelâm eliyle belirlendiği dile getirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İlahî İrade, Kelâm, Fıkıh Usûlü, Hüküm, Hadis-Rey

Teşekkür

İlginiz için teşekkür ederim.

The Effect of Ḥadīth-Ra’y Discussion on Judgment Determination: An Evaluation in the context of the Relation between the Source of Judgment Problem and Kalam

Öz

The differences that emerged in the fiqh method regarding the definition of the judgment have a kalām-based ground. ʿAlāʾ al-Dīn al-Samarqandī talks about the theological ground of the theory of judgment and expresses the effect of theological divergences on the differences regarding the nature of the judgment. As a reaction to the Mu'tazila's understanding of good-evil/husn-kubh, that the judgments of actions can be known even before the shari’a comes, the Ash'arites claim that the mind cannot judge the goodness or badness of an action, that the mind does not require gratitude to the one who gives blessings, and that actions do not have any judgment before the bad thing comes. Also, in the basis of the problem of ḥadīth-ra’y lies of the differences of opinion that emerged in the theory of judgment. It is obvious that the Qur'an and the sunnah are the two most important sources. However, it is also known that the collection of hadiths causes a narrowing of the field of judgment with reason. Since they are the source of the ḥadīth-ra’y discussions, the authority of the Qur'an and the Sunnah is mentioned here. Here again, it should be emphasized that the authority of the Qur'an and Sunnah is provided by the kalam. The determination of the Divine will as the only authorized element in making judgments has also been determined by the kalam.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Fiqh Method, Judgment, Ḥadīth-Ra’y, Divine Will

Kaynakça

• Abdulkâdir, Ali Hasan. Naẓaratun ‘âmmetun fî târîḫi’l-fıḳhi’l-İslâmî. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Hadîs, 1965.
• Alvânî, Taha Feyyaz Cabir. “Usulü Fıkıh İlminin Gelişim Süreci Üzerine Düşünceler”. çev. Selahattin Kıyıcı. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (2000), 369-395.
• Âmidî, Seyfüddîn Ali b. Muhammed. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. thk. Abdurrezzâk Afîfî. 4 Cilt. Riyad: Dâru’s- Sami‘î, 2003.
• Apaydın, H. Yunus. “Re’y”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35: 37-40. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Avde, Casir. İslam Hukuk Felsefesi-Makasıdü’ş-Şeria-. çev. Murat Çiftkaya. İstanbul: Mahya Yayınları, 2016.
• el-Bağdâdî, Ebu Bekir Ahmed b. Ali b. Sâbit Hatîb. Kitâbu’l-Faḳîh ve’l-mutefaḳḳıh. thk. Ebu Abdurrahman - Adil b. Yusuf el-Azâzî. 2 Cilt. Riyad: Dâru İbn Hazm, 1996.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. et-Tayyib. et-Taḳrîb ve’l-irşâd es-ṣağîr. thk. Abdullah b. Ali Ebû Zenîd. 3 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1998.
• el-Basrî, Ebû Saîd el-Hasen b. Yesâr. “Risâle fi’l-ḳader”. Resâilu’l-‘adl ve’t-tevḥîd. Beyrut: Dâru’ş-Şurûk, 1988.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslâm Aklının Oluşumu. çev. İbrahim Akbaba. İstanbul: Kitabevi, 2001.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslam Siyasal Aklı. çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: Kitabevi, 2001.
• Cessâs, Ahmed b. Ali er-Râzî. Aḥkâmu’l-Kur’ân. thk. Muhammed es-Sâdık Kamhâvî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1992.
• Cessâs, Ahmed b. Ali er-Râzî. el-Fuṣûl fi’l-uṣûl. thk. Acîl Câsim en-Neşmî. 4 Cilt. Kuveyt : y.y., 1994.
• Curcânî, Ali b. Muhammed Seyyid Şerif. et-Ta‘rîfât. Mısır: Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1938.
• Cuveynî, Ebu’l-Meâlî Abdulmelik b. Abdillah b. Yusuf. el-Burhân fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Abdulazîm ed-Dîb. 2 Cilt. Katar: Câmiatu’l-Katar, 1399.
• Çetintaş, Recep. İlk Beş Asır Fıkıh Usulü Literatüründe Teklîfî Hüküm Terminolojisi. Ankara: Fecr Yayınları, 2015.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah b. Ömer b. Îsâ. Taḳvîmu’l-edille fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Halil Muhyiddin el-Meys. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2001.
• Dıhlevî, Şah Veliyyullah. Ḥuccetullâhi’l-bâliğa. thk. Seyyid Sabık. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ceyl, 2005.
• Duman, Soner. “Şâfiî’nin Usûl Anlayışında “Maslahat-ı Mürsele” ve İstislâh’ın Yeri”. Makâsıd ve İctihad İslam Hukuk Felsefesi Araştırmaları. haz. Ahmet Yaman. 241-271. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2017.
• Ebû Dâvûd, Suleyman b. el-Eş’as b. İshak el-Ezdî es-Sicistânî. “es-Sunen”. Mevsûatu’s-Sunne el-Kutubu’s- Sitte ve Şurûhuhâ. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Ebu Hanife, Numan b. Sâbit. “er-Risâle”. İmam-ı Azam’ın Beş Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2011.
• Ebu Hanife, Numan b. Sâbit. “el-Fıḳhu’l-Ekber”. İmam-ı Azam’ın Beş Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2011.
• Ebu’l-Bekâ, Eyyub b. Musa, el-Huseynî el-Kefevî. el-Külliyyât mu‘cem fi’l-muṣṭalaḥât ve’l-furûḳi’l- luğaviyye. thk. Adnan Derviş - Muhammed Mısrî. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 2012.
• Gazzâlî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustaṣfâ min ‘ilmi’l-uṣûl. thk. Hamza b. Zuheyr el-Hafız. 4 Cilt. Medine: y.y., ts.
• Günay, Hacı Mehmet. "Semerkandî, Alâeddin". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36: 470-471. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Gürler, Kadir. Ehl-i Hadis’in Düşünce Yapısı -İlk Dönem Ehl-i Hadis Örneği-. Bursa: Emin Yayınları, 2007.
• el-Hanefiyye, Hasen b. Muhammed b.. “Risâle fi’r-red ‘ale’l-ḳaderiyye”. Bidâyetu ‘ilmi’l-kelâm fi’l-İslâm. thk. Josef Van Ess. Beyrut: el-Ma’hedu’l-Almânî li’l-Ebhâsi’ş-Şarkıyye fî Beyrut, 1977.
• Hudarî, Muhammed. Târîḫu’t-teşrî‘i’l-İslâmî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2013.
• İbn Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed b. ez-Zekeriyya. Mu‘cemu meḳâyisi’l-luğa. thk. Abdusselam Muhammed Harun. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Huseyn. Kitâbu’l-Ḥudûd fi’l-uṣûl. haz. Muhammed es-Süleymânî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1999.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed. “Mukaddimetu İbn Haldûn”. Târîḫu İbn Haldûn. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2001.
• İbn Hazm, Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd. Mulaḫḫaṣ ibṭâli’l-ḳıyâs ve’r-rey ve’l-istiḥsân ve’t-taḳlîd ve’t-ta‘lîl. nşr. Said el-Afgânî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1960.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik el-Himyerî. es-Sîretu’n-Nebeviyye. thk. Ömer Abdusselâm Tedmûrî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1990.
• İbn Rüşd, Ebu’l-Velîd Muhammed. eḍ-Ḍarûrî fî uṣûli’l-fıḳh ev muḫtaṣaru’l-mustaṣfâ. thk. Cemâleddin el-Alevî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• İltaş, Davut. Fıkıh Usulünde Mütekellimîn Yöntemi Delâlet Anlayışı. İstanbul: İsam Yayınları, 2011.
• Karâfî, Şihâbuddîn Ebu’l-Abbâs Ahmed b. İdrîs. el-İḥkâm fî temyîzi’l-fetâvâ ‘ani’l-aḥkâm ve taṣarrufâti’l-Ḳâḍî ve’l-İmâm. thk. Abdulfettah Ebû Ğudde. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1995.
• Karaman, Hayrettin. İslam Hukukunda İctihad. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Mâturîdî, Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed b. Mahmud es-Semerkandî. Te’vîlâtu Ehl-i’s-Sünne. thk. Fatıme Yusuf el-Haymî. 5 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 2004.
• Molla Hüsrev. Mir’âtu’l-uṣûl şerḥu mirḳâti’l-vuṣûl. Dersaâdet: Şirket-i Sahâfiye-i Osmâniye, 1321.
• Tâhir b. Âşur, Muhammed. İslam Hukuk Felsefesi. çev. Mehmet Erdoğan - Vecdi Akyüz. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2013.
• Öğüt, Salim. “Usûl-i Fıkhın Kelamî Kaynağını Yeniden Değerlendirmek”, İslamî İlimler Dergisi 3/1 (2008), 37-61.
• Önder, Muharrem. “İstihsan Kavramının Ortaya Çıkışı”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 7 (2006), 181-208.
• Özen, Şükrü. İslâm Hukuk Düşüncesinin Aklîleşme Süreci -Başlangıçtan Hicri IV. Asrın Ortalarına Kadar-. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1995.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzî et-Taberistânî. el-Maḥṣûl fi ‘ilmi uṣûli’l-fıḳh. thk. Taha Câbir Feyyâz el-Alevânî. 6 Cilt. b.y.: Muessesetu’r-Risâle, ts.
• Ressî, Kasım b. İbrahim b. İsmail. “Kitâbu Uṣûli’l-adl ve’t-tevḥîd”. Resâilu’l-‘adl ve’t-tevḥîd. Beyrut: Dâru’ş- Şurûk, 1988.
• Sadruşşerîa, Ubeydullah b. Mesud el-Hanefî. et-Tavḍîḥ me‘a’t-telvîḥ li metni’t-tenḳîḥ fî uṣûli’l-fıḳh. 2 Cilt. Karaçi: Kadîm-i Kütüphane, ts.
• Schacth, Joseph. The Origins of Muhammadan Jurisprudence. London: Oxford at The Clarendon Press, 1967.
• Sem‘ânî, Ebu’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdilcebbâr. Ḳavâṭiu’l-edille fi’l-uṣûl. thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmail eş-Şâfiî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1997.
• Semerkandî, Alaaddîn. Mîzânu’l-uṣûl fî netâicû’l-‘uḳûl. thk. Muhammed Zeki Abdulberr. b.y.: y.y., 1984.
• Serahsî, Ebu Bekr Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl. Uṣûlü’s-Serahsî. thk. Ebu’l-Vefâ el-Afgânî. 2 Cilt. Haydarâbâd: Lecnetu İhyâi’l-Meârifi’n-Numâniyye, ts.
• Subkî, Tâcu’d-Dîn Abdulvehhâb b. Ali. el-İbhâc fî şerḥi’l-minhâc. thk. Şâban Muhammed İsmail. 3 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1981.
• Şafiî, Muhammed b. İdris. el-Umm. thk. Rıfat Fevzi Abdulmuttalib. 11 Cilt. b.y.: Dâru’l-Vefâ, 2001.
• Şafiî, Muhammed b. İdris. er-Risâle. thk. Ahmed Muhammed Şakir. Mısır: Matbaatu Mustafa, 1938.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim. el-Milel ve’n-Niḥal. haz. Ahmed Fehmi Muhammed. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1992.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. İrşâdu’l-fuḥûl ilâ taḥḳîḳı’l-ḥaḳḳı min ‘ilmi’l-uṣûl. thk. Ebû Hafs Sâmî b. el-Arabî el- Eserî. 2 Cilt. Riyad: Dâru’l-Fadîle, 2000.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasan. el-Aṣl. thk. Mehmet Boynukalın. 13 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2012.
• Tehânevî, Muhammed Ali. Mevsû‘atu keşşâfi ıṣtılâḥâti’l-funûn ve’l-‘ulûm. thk. Ali Dahrûc. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnân Nâşirûn, 1996.
• Türcan, Talip. “Sünnî Şer’îlik Teorisinin Kurucusu Olarak İmâm eş-Şafiî”. Uluslararası İmam Şafiî Sempozyumu. 713-725. İstanbul: Artus Basım, 2012.
• Türcan, Talip. İslam Hukuk Biliminde Hukuk Normu Kavramsal Analiz ve Geçerlilik Sorunu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Üzüm, İlyas. “Hüküm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18: 464-466. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.