Zaman ve Zamansallık Üzerine: Zamanın Başı ve Sonu Olmaması Ne Anlama Geliyor?

Yıl 2022, Sayı: 58, 1 - 12, 31.12.2022

Necdet Çağıl

https://doi.org/10.5152/ilted.2022.22510

Öz

“Zaman” denen gizemli olgunun varlığı ve mahiyeti, kadim çağlardan beri ilim adamlarını; bilhassa filozof ve ilahiyatçıları ilgilendiren ana konulardan biri olmuş ve olmaya devam etmektedir. Öyleki, bir yönüyle felsefî, bir yönüyle fizikî, bir yönüyle de dinî araştırmalara konu olacak kadar girift ve çok yönlü bir öğreti alanına sahiptir zaman. Makalemizde zaman bahsi birkaç başlık altında işlenmeye çalışılmıştır. Öncelikle zamanın bir tür atomları sayılan “an” kavramı ele alınmış ve bunun ontolojik boyutu üzerinde durulmuştur. Daha sonra zamanın mahiyetine; kadim mi yoksa hâdis mi olduğuna, yani bir başlangıcının olup olmadığına dair iki zıt görüşün irdelenmesine geçilmiş, bu bağlamda filozofların ve kelâm âlimlerinin farklı görüşlerine yer verilmiştir. Son aşamada da “hareket-zaman” ilişkisi ele alınmıştır. Makalede “zaman” ve “hareket” ikilisinin mahiyeti ve keyfiyetine yönelik antik dönem felsefî öğretilerle çağdaş bulgular arasındaki bazı yakın benzerlikler oldukça dikkat çekici bir özellik arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hâdis, An, Hareket, Vâcibü’l-Vücûd, Filozof, Kadim, Kelamcı, Zaman

On Time and Temporality: What Is the Meaning of the Phrase Time Has No Beginning or End?

Öz

The existence and nature of the mysterious phenomenon, called “time,” has been one of the main issues that attracted the interests of scholars, especially philosophers and theologians, since ancient times. So much so that, time has a complicated and multi-faceted doctrinal area, which is the subject matter of–in a way–philosophical, physical, and also religious studies. In this article, we tried to investigate the issue of time under a few titles. First of all, the concept of “moment”, which is being the atoms of time, in one aspect and also its ontological dimension were examined. Then, we scrutinized the nature of time, whether it is pre-eternal or created later, namely “does it have a beginning?” These two opposite views were studied, and various opinions of philosophers and theologists were stated. In the final stage, we investigated the relationship between “motion and time.” In the article, close similarities between ancient philosophical teachings and contemporary findings, regarding the nature and quality of a couple of “time” and “motion,” were disclosed in a very remarkable fashion.

Anahtar Kelimeler

Created Later (Hadis), Moment, Motion, Necessary Existence, Philosopher, Pre-Eternal (Kadim), Theologian, Time

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Alpher, Ralph A. “Cosmology”. Encycelopedia International. 5/264. U.S.A.: y.y, 1968.
• Buckley, John L. “Lemaître”. Encycelopedia International. 17/251. U.S.A.: y.y, 1970.
• Munitz, Milton K. “Universe”. Encycelopedia International. 27/782 U.S.A.: y.y, 1970.
• Sciama, D. W. “Cosmology”. The Encyclopedia Americana. 8/40-45. U.S.A.: y.y, 1970.
• Âmidî, Seyfüddîn Ali b. Muhammed. Ġâyetu’l-Merâm fî ‘İlmi’l-Kelâm. Kahire: y.y., 1971.
• Aristoteles. Fizik. çev. Saffet Babür. İstanbul: YKY, 1997.
• Aster, Ernst Von. Felsefe Tarihi Dersleri. çev. Macit Gökberk. İstanbul: y.y., 1943.
• Beydâvî, Ebû Sa‘îd Abdullâh b. Ömer. Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1885.
• Beydâvî, Ebû Sa‘îd Abdullâh b. Ömer. Tavâli‘u’l-Envâr min Matâli‘i’l-Enżâr. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1991.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed. el-Câmi‘u’s-S.ah.îh. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1897.
• Cürcânî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed. et-Ta‘rîfât. Kahire: Matbaa-i Vehbiyye, 1866.
• Çağıl, Necdet. “Secde Suresi 7. Ayetindeki Halekahû ve Halkehû Kıraatleri Bağlamında Mutlak İyinin Evrenselliği”. EKEV Akademi Dergisi 9/23 (Bahar, 2005), 25-48.
• Ebherî, Esîruddîn Mufaddal b. Ömer. Hidâyetu’l-H. ikme [“Meybedî” şerhiyle birlikte]. b.y: y.y., ts.
• Ebherî, Esîruddîn Mufaddal b. Ömer. Îsâgûcî (Molla Fenârî ve Kul Ahmet şerhlerine ekli metin). İstanbul: İbrahim Efendi Matbaası, 1306.
• Ebu’l-Berekât, Hibetullâh b. Alî. Kitâbu’l- Mu‘teber fi’l-h.ikme. Haydarabat: Maarif-i Osmaniye, 1357.
• Fahruddîn Râzî, Muhammed b. Ömer b. Huseyn. el-Metâlibu’l-‘Âliye mine’l-‘ilmi’l-ilâhî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1987.
• Isfahânî, Ebu’s-Senâ Şemsüddîn b. Mahmûd. Met.âli‘u’l-Enżâr ‘alâ metn-i Tavâli‘i’l-Envâr. Kahire: Dâru’l-Kütübî, 2008.
• İbn Sînâ, Ebû Alî Hüseyn b. Abdullah. el-Mebde’ ve’l-Me‘âd. Tahran: Dânişgâh, 1343.
• Îcî, Adududdîn Kadı Abdurrahman b. Ahmed. el-Mevâk. ıf fî ‘İlmi’l-Kelâm. Kahire: Mektebetü’l-Mütenebbî, ts.
• Kindî, Ya‘kūb b. İshâk. Resâilu’l-Kindî el-Felsefiyye. Mısır: Dâru’ l-Fik ri’l- Arabî , 1950.
• Kutluer, İlhan. “Felek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/303-306. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Müslim, Ebu’l-Huseyn b. Haccâc. es-Sah.îh.. Mısır: Dâru İhyâi’l-Kü tübi’ l-‘Ar abiyy e, 1955.
• Platon. Timaios. çev. Furkan Akderin. İstanbul: Say Yayınları, 2015.
• Râġıb el-Isfahanî, Ebu’l-Kâsım Huseyn. Mufredâtu Elfâżı’l-K. ur’ân. Şam: Dâru’l-Kalem, 2009.
• Sears, Francis W. vd. University Physics (Part I). New York: Addison-Wesley Publishing Company, 1975.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim. el-Milel ve’n-Nih.al. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2019.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-Beyân ‘an Te’vîl-i âyi’l-K. ur’ân. Amman: Dâru’l-A‘lâm, 2002.
• Taftazanî, Sa‘duddîn Mes‘ûd b. Ömer. Şerh.u’l-‘Akâid. İstanbul: Salah Bilici Kitabevi, 1973.
• Taftazanî, Sa‘duddîn Mes‘ûd b. Ömer. Şerh.u’l-Mak. âsıd. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1989.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “An”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/100-101. İstanbul: TDV Yayınları: 1991.
• Yavuz, Yusuf Şevki - Durusoy, Ali. “Hareket”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/120-123. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ‘an H. ak. âiki Ġavâmıdı’t-Tenzîl ve ‘Uyûni’l-Ak.âvîl fî Vucûhi’t-Te’vîl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2009.