20. Yüzyılda Mağrib’teki Arap Dilbilim Çalışmaları -Tunus Örneği

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 2, 241 - 259, 21.12.2024

Esma Kaya , Mehmet Şirin Çınar

https://doi.org/10.20486/imad.1441720

Öz

Ferdinand de Saussure ile başlayan dilbilimin Arap dil çalışmalarını önemli bir ölçüde etkisi altına aldığını söylemek mümkündür. Arap dünyasında dil çalışmaları eskiye dayanan bir gelenek olsa da Saussure’ün yapısalcı dilbilim metoduna yönelik ne yapacağı konusunda çeşitli yaklaşımlar benimsenmiştir. Arap dünyasında yapılan dil çalışmalarını kabaca Maşrik ve Mağrib’de yapılan çalışmalar olarak ikiye ayırmak mümkündür. Maşrik’te önceleri Kahire’de bulunan Alman Üniversitesi’ndeki dil çalışmalarına paralel bir şekilde karşılaştırmalı dilbilim çalışmalarıyla başlayıp ilerleyen zamanlarda ise Londra ekolünden olan Firth’in bakış açısıyla dilbilim çalışmaları yapılmıştır. Ayrıca Saussure’ün Genel Dilbilim Dersleri kitabının geç tercüme edilmesiyle beraber Maşrik’teki dilciler Saussure dilbilimini doğrudan ele almada gecikmişlerdir. Bu durum Maşrik’te birbiriyle çelişkili dil çalışmaları yapılmasıyla beraber pek çok soruna yol açmıştır. Mağrib bölgesinin Fransız sömürgesi altında olması nedeniyle buradaki dil çalışmaları Maşrik bölgesine göre daha geç bir dönemde başlamıştır. Bu bölgedeki ülkeler Fransız sömürgesinden kurtulduktan sonra Batıdaki dilbilime dayalı çalışmalar yapmaya başlamışlardır. Bu dönemde kurulan üniversiteler, dilbilim çalışmalarına olanak tanımış ve Fransızcanın yaygın olarak bilinmesi, dilcilerin Saussure dilbilimini doğrudan ele almasına olanak sağlamıştır. Bu yüzden Mağrib’deki dilbilim çalışmaları Maşrik’e göre daha geç bir dönemde yapılmış olsa da onlar Saussure’ün dilbilimini doğrudan ele almışlardır. Bu durum Maşrik’te yaşanan belirsizliklerin aksine Mağrib’de istikrarlı bir dilbilim çalışması ortamının oluşmasına katkı sağlamıştır. Bu makalede ilk olarak Arap dünyasındaki dilbilim faaliyetleri Maşrik ve Mağrib merkezli olarak ele alınacaktır. Daha sonra özellikle Mağrib bölgesindeki dilbilim araştırmaları üzerinde durulacak ve bu bölgede oluşan dil çalışmalarının temel özelliklerine yer verilecektir. Ayrıca Arap dilbilim çalışmaları noktasında önemli bir yeri olması sebebiyle Tunus’ta yapılan dilbilim çalışmalarına ve orada faaliyet gösteren önemli dilbilimcilerin görüşlerine yer verilecektir. Böylece makalenin asıl amacı olan Tunus’taki modern dil çalışmalarına dair belli bir perspektif sunulmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Arap dilbilimi, en-Nahda, Maşrik’te dilbilim, Mağrib’de dilbilim, Tunus’ta dilbilim

Arabic Linguistics Studies in the Maghreb in the 20th Century - Tunisia Example

Öz

It is possible to assert that linguistics initiated by Ferdinand de Saussure has significantly influenced Arabic language studies. Although there has been a longstanding tradition of linguistic studies in the Arab world, various approaches have been adopted regarding how to engage with Ferdinand de Saussure's structural linguistic method. Linguistic studies in the Arab world can be roughly categorized into those conducted in the Mashriq and those in the Maghreb. The linguistic studies in the Mashriq, initially paralleled the comparative linguistics conducted at the German University in Cairo, and later evolved to embrace the linguistic perspective of the London School, led by Firth. Furthermore, with the delayed translation of Ferdinand de Saussure's "Course in General Linguistics," linguists in the Mashriq (East) region were tardy in directly engaging with Saussurean linguistics. This situation resulted in conflicting language studies and numerous associated problems in the region. In the Maghreb region, language studies began later due to being under French colonial rule. After gaining independence from French rule, countries in this region started linguistic studies based on Western linguistics. The establishment of universities during this period facilitated linguistic research, and the widespread knowledge of French enabled linguists to engage with Saussurean linguistics directly. Consequently, although linguistic studies in the Maghreb started later than in the Mashriq, they directly embraced Saussure's linguistics. This contributed to the establishment of a stable linguistic research environment in the Maghreb, in contrast to the uncertainties in the Mashriq. This article will first discuss linguistic activities in the Arab world, focusing on Mashriq and Maghreb. Then the focus will be on linguistic research in the Maghreb region and the main features of linguistic research in this region will be presented. In addition, since Tunisia has an essential place in Arabic linguistic studies, the linguistic studies carried out in Tunisia and the views of important linguists working there will also be included. Thus, a perspective on modern language studies in Tunisia, which is the main purpose of the article, will be tried to be presented.

Anahtar Kelimeler

Arabic linguistics, Al-Nahda, Linguistics in the Mashriq, Linguistics in the Maghrib, Linguistics in Tunisia

Kaynakça

• Alevî, Hâfız İsmâîlî. el-Lisâniyyât fi’s-sekâfeti’l-Arabîyyeti’l-muâsıra. Libya: el-Kitâbü’l-Cedîd, 2009.
• ’Ayaşi, Münzir. el-Lisaniyyât ve’l-hadâre. Ürdün: “Alemü’l-Kütûbi’l-Hadîs li’n-Neşr ve’t-Tevzi”, 2013.
• Bağdat, Fatıma ez-Zehra. el-Bahsü’l-lisanî fi’l-Mağribi’l-Arabî. cezayir: el-Vehran Üniversitesi, 2016.
• Bişr, Kemâl. Tefkîrü’l-lugavî beyne’l-kadîm ve’l-hadîs. Kahire: Dâr Garîb, 2005.
• Fazlıoğlu, Şükran. “Târîhu Âdâbi’l-lugati’l-Arabiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/87. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Fihrî, Abdülkâdîr el-Fâsî. “Mülâhazât ûlâ an tatavvüri’l-bahsil’l-lisânî bi’l-Mağrip”. Fas: Mohamed V de Rabat, 2007.
• Galfân, Mustafa. el-Lisâniyyâtü’l-Arabîyye- Es’iletü’l-menhec. Amman: Dâr-ü Verdü’l- Ürdüniyyetü li’n-Neşr ve’t-Tevzî, 2013.
• Goldziher, Ignace. Klasik Arap Literatürü. çev. Azmi Yüksel - Rahmi Er. Ankara: İmaj Yayınları, ts.
• Güler, İsmail. Nahvi Kolaylaştırma Çabaları. Bursa: Rehber Yayıncılık, 2006.
• Halil, Hilmi. el-Arabîyye ve ilmü’l-luğati’l-bünyevî-dirâse fi’l-fikri’l-lügaviyyi’l-Arabî. İskenderiyye: Dârü’l-Ma’rifeti’l-Câmiiyye, 1986.
• Hamzâvî, Muhammed Reşâd. Devrü’l-Arab fî tatvîri’l-lügati’l-Arabîyye-Terkiyyetü’l-Lügati’l-Arabîyye fî Tûnus. Tunus: Dârü’t-Tûnusiyye li’n-Neşr, 1984.
• Hourani, Albert. el-Fikrü’l-Arabî fî Asri’n-Nahda. çev. Kerîm Özkûl. Beyrut: Dârü’n-Nehâr li’n-Neşr, 1968.
• Kerimoğlu, Caner. Genel Dilbilime Giriş. Ankara: Pegem Akademi, 2014.
• Mehîrî, Abdulkâdir. Nazarât fî’t-turâsi’l-lugavîyyi’l-Arabî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• Misiddî, Abdüsselâm. et-Tefkîrü’l-lisânî fi’l-hadâreti’l-Arabîyye. Tunus: ed-Dârü’l-Arabîyye li’l-Küttâb, 1981.
• Misiddî, Abdüsselâm. Mâverâü’l-lüga. Tunus: Müessesât Abdülkerîm b. Abdullah li’n-Neşr, 1994.
• Misiddî, Abdüsselâm. Mebâhis te’sîsiyye fî’l-lisâniyyât. Dârü’l-Kuttâbi’l-Cedîdeti’l-Müttahide, 2010.
• Müzeynî, Hamza ibn Kablan. Müracââtü’l-lisâniyye. Riyad: Mektebetü’l-Edebi’l-Mağribî, 1999.
• Samûd, Hamadî. “Mülâhazât havle’l-bahsi’l-lügavî fî ba’di’l-câmi’âti’l-Arabîyye, fi’l-lisâniyyat ve’l-lugati’l-Arabîyye”. Mecelletü’l-Cüzür.
• Saussure, Ferdinand de. Genel Dilbilim Dersleri. çev. berke vardar. İstanbul: Multilingual Yayınları, 1998.
• Sudânî, Hüseyin. Eserü Ferdinand de Saussure fi’l’bahsil’l-luğaviyyi’l-Arabî. Beyrut: el-Merkezü’l-Arabî li’l-Ebhâsi ve Dirâseti’l-Lisâniyyât, 2019.
• Şerîf, Muhammed Salâhuddîn. “en-Nizamü’l-luğavî beyne’ş-şekli ve’l-ma’nâ”. Havliyyât el-Câmi’atü’t-Tûnusiyye.
• Tahtâvî, Rifâa Rafî et-. Tahlîsu’l-ibrîz fî telhîs-i Bâriz. Mısır: Müessesetü Hindâvî, 2012.
• Vâd, Hüseyin. Fasliyye t’anî bi’t-turâs ve kadayâhû. “el-Fikrü’l-Arabî fî Asri’n-Nahda Melâmih mine’n-Neşâti’l-Lugavî fî Tûnus”. en-Nadî el-Edebî es-Sekafî bicidde 5/9 (01 Temmuz 2002), 47-74.
• Vardar, Berke. Dilbilimin Temel Kavram ve İlkeleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1982.