XIX. Yüzyıl Osmanlı-İran İlişkilerinde Derin Bir Krizin Tahlili: Tüccar Malları ve Alacak Meselesi

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1, 63 - 84, 30.06.2022

Eralp Yaşar Azap

https://doi.org/10.33201/iranian.1061191

Öz

XVI. yüzyıldan itibaren İran’a hâkim olan hanedanlar ile Osmanlı Devleti arasında yaşanan mücadeleler, genellikle kimin doğuda sözünün geçeceği üzerine kurgulanmış siyasetlerin ürünüydü. Safeviler, Afşarlar, Zendler ve son olarak Kaçarlar, Osmanlı Devleti ile yüzyıllar boyunca sınır ve mezhep temelli problem üzerine savaştılar. Bazı dönemler İran’daki hanedanlar zaman zaman ise Osmanlı Devleti bu savaşların galibi olsa da iki devletin arasında mücadeleye sebep olan sorunlar hiçbir dönemde tam olarak çözümlenmedi. XIX. yüzyıl, iki ülkenin sadece doğudan değil, batıdan ve kuzeyden de kuşatma atlına alındığı bir yüzyıldı. Bu yüzyılın son evresine bir hanedan değişikliği ile giren İran, Kaçarların hâkimiyetinde Osmanlı Devleti ile sınır, aşiretler, mezhep ve kutsal bölgelere sahip olma gibi konularda büyük anlaşmazlıklar yaşamaktaydı. Feth Ali Şah ve Sultan II. Mahmut’un askeri mücadelesinin başlayacağı 1820 yılına kadar Osmanlı Devleti ile İran’ın yaşadığı sorunlara eklenen İranlı tüccarların problemleri ve Osmanlı Devleti’nin doğusunda görev yapan paşaların başına buyruk hareketleri, iki devlet arasında derin krizlerin çıkmasına zemin hazırladı. İranlı tüccarların büyük bir loncaya sahip olduğu Erzurum’da yaşanan mal zaptı ve bölgenin önemli paşalarından Abdülhamit Paşa’nın Revan Serdarı Hüseyin Han ile girdiği maddi ilişki, çok büyük bir sorun haline dönüştü. Gerek I. Erzurum Antlaşması’na gerekse de sonrasına taşınan bu iki meselenin nasıl bir kriz olduğu, seyri ve çözümü, bu makalenin konusudur. Çalışma; Farsça, İngilizce ve Türkçe kaynaklar kullanılarak vücuda getirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İran, Tüccar, Erzurum, Hüsrev Paşa, Abdülhamid Paşa.

Analysis of a Deep Crisis in the Ottoman-Iran Relationship in the 19th Century: The Issue of Merchant Goods and Debt

Öz

Struggles that had occurred between dynasties who dominated Iran and the Ottoman Empire since 16th century were generally the products of policies, which were built upon who would have called the tune in the East. Safavids, Afshar, Zands and finally Qajars fought against the Ottoman Empire over the problems based upon borders and sects for centuries. While sometimes Dynasties in Iran and from time to time the Ottoman Empire were the winners of these wars, the problems having caused the struggles between both states had been in no period resolved thoroughly. The 19th Century was a century, when two states were besieged not only from the East, but also from the West and the North. Iran, who entered the end stage of this century with a dynasty change, came under the rule of Qajars and were having big disputes with the Ottoman Empire over the issues such as border, tribes, sect and having the ownership of sacred places. The problems of Iranian merchants and the independent behaviors of the Ottoman Pashas who were serving in the East of the Empire were added to the existing problems between the Ottoman Empire and Iran until 1820, when the military struggle between Feth Ali Shah and Sultan Mahmoud II would have begun. These paved the way for deeper crises to arise between both States. Seizure of property in Erzurum, where Iranian merchants had a big guild, and financial relationship of one of the significant pashas of the region, Abdulhamid Pasha with the Serdar (Commander-in-chief) of Revan Hussein Khan, turned into a very serious problem. How these two issues that were carried both into the 1st Treaty of Erzurum and beyond became a crisis, their course and solution are the subjects of this essay. This study has been composed by utilizing Persian, English and Turkish resources.

Anahtar Kelimeler

Iran, Merchant, Erzurum, Husrev Pasha, Abdulhamid Pasha.

Kaynakça

• Adamiyat, F. (1949), The diplomatic relations of Persia with Britian, Turkey and Russia 1815-1830. University of London.
• Ahmed Cevdet. (1301), Tarih-i Cevdet C X. Dersaadet.
• Ateş, S. (2020), Osmanlı-İran sınır bölgeleri: Bir sınır yapmak 1843-1914. Küre Yayınları.
• Azap, E. Y. (2021), 1820-1823 Osmanlı-İran savaşı. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Bournoution, G. A. (1992), The khanate of Erevan under Qajar rule 1795-1828. Mazda Publishers.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Düvel-i Ecnebiye Kalemi Defterleri (A.{ DVNS. DVE.d. 44 / 2- 1/2).
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi Bab-ı Asafi Mektubi Kalemi (A.{ MKT. 1619 / 13).
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi Hatt-ı Hümayun (HAT.) 1314 /51255, 825 / 37406-3, 818 / 37328-B, 812 / 37249-J, 812 / 37249-G, 791 / 36816, 1 / 23-3, 812 / 37249-B, 812 / 37249-C, 812 / 37249-D, 812 / 37249-F, 802 / 37102-A, 802 / 37101, 4 / 105-A, 816 / 37293-C; 827 / 37455-J-1, 813 / 37261-R, 1556 / 37, 816 / 37293-C, 812 / 3724-B, 904 / 39702-D, 781 / 36590-A, 781 / 36590-B, 781 / 36590, 783 / 36618-B, 783 / 36618-D, 901 / 39613, 814 / 37264-H, 813 / 37261-E, 813 / 37261-M, 811 / 37218.
• Çelik, Y. (2013), Şeyhü’l-Vüzera Koca Hüsrev Paşa II. Mahmud devrinin perde arkası. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Dunbuli, A. B. (1383), Mesair-i sultaniye tarih-i cengha-yı evvel-i İran ve Rus be zamime tarih-i cengha-yı dovre-i dovvom ez tarih-i zulkarneyn. Ruzname-i İran.
• Güner, S. (2012), Osmanlı Arabistanında kıyam ve tenkil Vehhabi Suudiler (1774-1819). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Hidayet, R. K. H. (1380), Tarih-i ravzatü’s-safa-yı Nasıri cild nohom behş-i dovvom donbale-i saltanat-ı Fethali Şah.
• İlhan, A. (1991), Atebât. İçinde Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi. (C. 4, s. 49-50). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kalantari, Y. (1976), Feth Ali Şah zamanında Osmanlı-İran münasebetleri (1797-1834) [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Kaymakami, Cihangir (1352), Metn-i digeri ez moahede-i evvel-i Erzenelrum, Berresiha-yı Tarihi Sal-ı Heştom Şomare 5, 15-56.
• Kurşun, Z. (1998), Necid ve Ahsa’da Osmanlı hakimiyeti: Vehhabi hareketi ve Suud devletinin ortaya çıkışı. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Küreli, İ. (2021), 1824-1908 tarihli İran ahkâm defteri: Tüccarlar, şehbenderler ve ziyaretçiler. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. İstanbul Üniversitesi SBE
• Morier, J. (1818), A second journey through Persia, Armenia and Asia Minor to Constantinople between the years 1810-1816.
• Muhammed Hasan (1363), Tarih-i muntazam-ı Nasıri C. III. Neşriyat-ı Donya-yı Kitab.
• Porter, R. K. (1821), Travels in Georgia, Persia, Armenia, ancient babylonia during the years vol-1 1817, 1818, 1819 and 1820.
• Sarıkaya, H. (2013), Ahmed Vasıf Efendi mehasinü’l-asar ve hakaikü’l-ahbar’ı 1209-1219 / 1794-1805 (İnceleme-Metin) [Yayımlanmış Doktora Tezi]. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sepehr, M. T. (1377), Nasihü’t-tevarih tarih-i Kacariye ez agaz ta payan-ı saltanat-ı Feth Ali Şah cild-i evvel. Esatir Yayınları.
• Sertoğlu, M. (2011), Mufassal Osmanlı tarihi resimli-haritalı C. V. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Vezaret-i Harice Defter-i Motelaat-ı Siyasi ve Beynolmileli. (1369), Gozide-i esnad-ı siyasi-i İran ve Osmani dovre-i Kacariye (1211-1270).
• Yılmazer, Z. (2000), Sahaflar Şeyhizade Esad Efendi tarihi. Çamlıca Yayınları.
• Yılmazer, Z. (2000), Şânizâde Mehmed ‘Ata’ullah Efendi Şânizade tarihi C. II. Çamlıca Yayınları.