Sûfî Şair Cezerî’nin Celâleddin Tabib-i Şirazî’nin Mülemmaını Tahmîsi Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 147 - 188

Veysel Başçı

https://doi.org/10.33201/iranian.1519113

Öz

Klasik İslam Edebiyatı sahasındaki şairlerde olduğu gibi sûfî şair Molla Cezerî Divanı’ında da yoğun bir İran ve Fars Edebiyatı etkisi görülmektedir. Ondaki bu etkiyi özel kılan husus ise Şirazlı şairlere olan ilgisidir. Cezerî Divanı’nda Sa‘di ile Hafız-ı Şirazî dışında Celâleddîn Tabib-i Şirazî’nin de etkisi söz konusudur. Zira Tabib-i Şirazî’ye ait beş beyitlik bir gazel-mulemmaı, Kürtçe beyitler ekleyerek bir tahmîse dönüştürmüştür. Tabib-i Şirazî, eserleriyle klasik Türk edebiyatına da etki etmiştir. Mesela Gül û Nevrûz adlı eseri, XIV ve XV. yüzyıllarda Anadolu Türkçesine çevrilerek, Kanunî Sultan Süleyman ile Sultan III. Murad’a ithaf edilmiştir. Ancak önemli bir eseri çevrilip sultanlara sunulmuş olmasına rağmen bu şairle ilgili Türkçe literatürde bağımsız bir çalışma yapılabilmiş değildir. Dolaysıyla bu makalede Türkçe literatüre de katkı sunması hedefiyle ilkin Tabib-i Şirazî’nin hayatı, eserleri, edebî kişiliği ve şiir anlayışı üzerinde durulmuş, makaleye konu mülemma üzerinden de onun klasik Kürt edebiyatına olan etkisi incelenmiştir. İlgili mülemmaın kendisine ait olduğu nüsha örnekleriyle birlikte ortaya konmuş, Cezerî’nin tahmîsiyle birlikte yapısal ve içerik yönünden incelenerek, kilit kavramlar, remiz ve mazmûnlar üzerinde durulmuştur. Böylelikle “zül-lisâneyn” olan bu iki şaire ait uzun bir şiirdeki mülemmaın, lirik bir mülemma iken tahmîslenmiş beyitlerin ise salt tasavvufî oldukları ortaya konmuştur. Ayrıca mezkûr mülemmaın Arapça beyitlerinde, cahiliye dönemi şairi İmruü’l-Kays’a göndergelerin olduğu da ilk olarak yine bu çalışmayla tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Fars Edebiyatı, Celâleddin Tabib-i Şirazî, Molla Cezerî, Mülemma, Tahmîs

A Study On Sūfī Poet Al-Jazari’s Takhmīs Of A Mōlamma Of Jalaladdīn Tabib Shirazi

Öz

Just like the poets in classical Islamic literature, the Divan of the sufi poet Molla al-Jazari also shows a strong influence of Iranian and Persian literature. What makes this influence on him special is his interest in poets from Shiraz. Apart from Saadi and Hafez Shirazi, there is also the influence of Jalaladdīn Tabib Shīrazī in the Jazari divan. Because he transformed a five-couplet gazal-mōlemma belonging to b Shirazi into a takhmīs by adding Kurdish couplets. Shirazi also had an impact on classical Turkish literature with his works. For example, his work ‘Gōl ū Nawrūz’ was translated into Anatolian Turkish in the 14th and 15th centuries. These translations of theirs were gifted to Sultan Suleiman and Sultan Murad III under various names. However, although an important work of his was translated and presented to the sultans, no independent study has been conducted in Turkish literature about this poet. Therefore, this article focuses on Shirazi's life, works, literary personality and understanding of poetry, to contribute to Turkish literature. Then, its influence on classical Kurdish literature was examined through the mōlemma, the subject of the article. It has been revealed that the mōlemma in question belongs to him, together with the copy samples, and it has been examined in terms of structure and content together with the mentioned takhmīs of Jazari. Key concepts, symbols and metaphors in tahmîs were emphasized. Thus, a long poem belonging to two bilingual” poets were analyzed. As a result, it has been revealed that Shirazi’s takhmīs is a lyrical mōlemma, while Jazari's takhmīs is purely mystical. In addition, it was determined for the firstly in this study that there were references to Imru al-Qays, the poet of the period of ignorance, in the Arabic couplets of the above-mentioned scholar.

Anahtar Kelimeler

Persian Literature, Jalaladdīn Tabib Shirazi, Molla Al-Jazari, Mōlamma, Takhmīs

Kaynakça

• Arabî M., Resulî, M. (1396). Cilvehâ-i maşuk der eş’ar-ı arabî-i Celâl Tabib-i Şirazî. İçinde Hemayiş-i beynelmilel-i nakş û cayigâh-ı arabî nivisân-ı irani, (s. 481-502). Danişgâh-ı Şiraz.
• Asım Efendi, M. (2009). Burhân-ı katı‘. (Haz. M. Öztürk, D. Örs). TDK Yayınları.
• Aykaç, Y. (2023). Texmisa mela ya li ber xezela Celal û bandora wê. İçinde Abdülhadi Timurtaş vd. (Ed.), melanasî, melayê cizîrî û mîrasa wî. (s. 235-268). Peywend.
• Attar, F. (1383). Mantıku’t-tayr. (Ed. Ş. Kedkenî). Sûhen.
• Ateş, S. (1975). Kur’an-ı kerim ve yüce meali. Yeni Ufuklar Neşriyat.
• Bahar, M. Ş. (1389). Sebk şinasî I-III. Emir Kebir.
• Baluken, Y. (2023). Şeyh Ahmed el-Cizîrî dîvânı’nın en eski nüshası. İçinde Abdülhadi Timurtaş vd. (Ed.), melanasî, melayê cizîrî û mîrasa wî. (s. 105-121). Peywend.
• Behramiyan, M. (1390). Teemmulî der divan-ı Celâl Tabib-i Şirazî, Faslname-i Durr-i Derî, 1/1 39-59. https://tinyurl.com/m8jja9kx
• Cebecioğlu, E. (2014). Tasavvuf terimleri ve deyimleri sözlüğü. Otto.
• Cezerî, M. (2012). Diwan. (Wer. Osman Tunç). Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Cezerî, M. (2004). Dîwan. (Wer. Arif Zêrevan). Nefel.
• Cezerî, M. (t.y.). Dîwana Melâye Cezerî. Hadi Bidekî Özel Arşivi.
• Cezerî, M. (t.y.). Dīwan-i shaiḫ Aḥmad Ǧazīrī. Martin Hartmann Nüshası, Berlin. https://l24.im/yY6
• Cezerî, M. (1844). Dîvan-ı nişânî. (Müst. İsmail b. M. Tayyar Paşa). Ankara Milli Kütüphanesi, No: 06 Mil Yz A 5086/1. https://l24.im/EGpBP
• Cezerî, M. (1337/1918). Divanu’ş-şeyh Ahmed Cezerî. Süleymaniye Kütüphanesi Kemal Edip Kürkçüoğlu Koleksiyonu No: 00396. https://tinyurl.com/52wf83u6
• Cezerî, M. (2019). Melayê Cezerî, dîwan. (Müst. İsmail b. M. Tayyar Paşa). Hivda.
• Cezerî, M. (1731). Şeyh Ahmed el-Cizîrî divânı, Yusuf Baluken Özel Arşivi.
• Çetin, N. M. (1989). Aklâm-ı sitte. İçinde Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi. (C. 2, s. 276-280). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Doskî, T. İ. (2020). Baxê îrem, geştek li nav kurmancî ya klasik. (Amd. M. Z. Ertekin). Dara.
• Ertekin, M. Z., Yıldız, A. (2022). Govenda zimanan, mulemme‘, di edebîyata kurdî ya klasik da. Lorya.
• Ertekin, N. (2022). Unsûrên dînî-tesewufî di dîwana Hâfızê Şîrâzî û Melâyê Cizîrî da. (Kayıt No. 766298) [Doktora tezi, Bingöl Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Eminoğlu, N. (2022). Tesewıra estetîkê lı nik Melayê Cizîrî. (Kayıt No. 751835) [Doktora tezi, Bingöl Üniversitesi YDE]. YÖK Tez Merkezi.
• El-Malatyavî, Musafir b. Nasır. (1390). Enisü’l-hilve vel celisü’l-silve, (Tsh M. A. Vefayî, E. Muradî). Merkez Esnâd-ı Meclis-i Şurâ-i İslamî.
• Ganî, K. (1383). Tarih-i asr-ı hafız. Zevvar.
• Gezer, S. (2022). Diwana Mela Yasîn Yusrî, Peywend.
• Gülçinmeânî, A. (1340). Tabib-i Şirazî, Mecelle-i Yeğma, 178-182.
• Habibabâdi, F.Z. (1390). Hafız û Celâl Tabib-i Şirazî, Gozariş-i miras, 5/47-48, 19-25.
• Halikî, M. R. Berziger., İkdâi, T. (1392). Şerh-i gazelhâ-yi Sa’dî. Zevvar.
• Hândmîr, G. (1380). Tarih-i habibü’s-siyer fi ahbâr-i efrâd-i beşer III. (Haz. D. Siyakî). Hayyam.
• Hûbnezer, H. (1380). Tarih-i şiraz ez ağaz ta ibtida-i seltenet-i Kerim Han-ı Zend. (Ed. C. Müeyyed Şirazî). Sûhen.
• İmruü’l-Kays, Ebû Vehb. (1990). Divanü’l-İmruü’l-Kays (Thk. M. Ebü’l-Fazl İbrahim). Darül- Kahire Mearif.
• İnce, A. (2008). Abdî’nin gül ü nevrûz mesnevîsi. Türklük Bilimi Araştırmaları, 23/51-130. https://tinyurl.com/5ax99mhz
• Kabiri, S., Chatraei, M., Mahmoudi, M. (2021). The necessity of re-correcting jalal tabib shirazi’s divan. Textual Criticism Of Persian Literature, 13(2), p.33. Doi:10.22108/RPLL.2020.122747.1696
• Kaşânî, T. M. (t.y..). Hülasâ-i eş‘ar ve zübdetü’l-efkâr. Emir Mensurî Özel Arşivi.
• Kavezadeh, İ. (1392). Berresi ve tahlil-i şi’r-i Celâl Tabib-i Şirazî ve tebyin-i cayigâh-ı edebî-i vey beyn-i muasıran, [Yüksek Lisans Tezi]. Danişgah-ı Terbiyet-i Müderris.
• Kubadî, Hanay. (2006). Yusuf û Zuleyha. (Tash. H. Molla Salih) Kori Zanyar.
• Mir Sadıkî, M. (1373). Vajenâme-i hüner-i şairi. Kitab-ı Mehnaz.
• Muhammed, H. C. (2008). Melayê Cezerî, sevgi ve güzelliğin şairi. (Çev. Ü. Demirhan). Hivda.
• Mütenebbî, Ebü’t-Tayyib. (1983). Divanü’l-Mütenebbî. et-Tebaâti ven-Neşr Darü’l-Beyrut.
• Nefisî. S. (1344). Tarih-i nezm û nesr der iran ve der zeban-i farisî, Ofset.
• Nuranî, İ., A, Abbasanî. & N. Ahmedî, S. (1397). Nakd û berresî-i mülemmaha-i kurdi-parisî ez cihet-i sahtar û peyvend-i ma‘na-i. Peşuhijnâme-i Edebiyat-ı Kurdî, 4 (5), 1-32. https://l24.im/A4zl
• Öz, R. (2013). Molla Ahmed el-Ciziri’nin divan’ında kelami konular. (Kayıt No. 391561) [Yüksek Lisans, Harran Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Özervarlı, M. S. (2020). Molla Cezerî. İçinde Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi. (C. 30, s. 2241-243). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Pala, İ. (2012). Ansiklopedik divan şiiri sözlüğü. Kapı Yayınları.
• Pûrcevadi, N. (1389). Divan-ı eş’ar-ı Celâl Tabib-i Şirazî hemrâh ba risâle-i cevahirü’l-buhûr. Neşr-i Âsar.
• Razî, E. A. (1340). Haft iklim II-III. (Tash. C. Fazıl). Müesse-i Matbuâtî-i Ali Ekber İlmî.
• Resulî, R. (1393). Celâl-i Tabib. Danişnâme-i Cihan-ı İslam, (C. 10, s. 517-518). Dairetü’l- Meârif-i Bozorg-i İslamî, https://l24.im/xck3
• Sadikî, A. A. (1391). Ebyat-ı şirazî-i Sa‘di, Zebanha ve Gûyişhayi İranî, 1, 5-38.
• Sagniç, F. H. (2014). Dîroka wêjeya kurdî. Enstîtuya kurdi ya stenbolê.
• Sefa, Z. (1370). Tarih-i edebiyat-ı iran 3/2. Firdevs.
• Semerkandî, D. (2011). Şair tezkireleri. (Çev. N. Lugal). Pinhan.
• Şemisa, S. (1388) Sebk şinasî-i şi’r. Mitra.
• Şirazî, C. T. (t.y.). Divan-ı eş’ar-ı Celâl-i Tabib. Tahran Üniversitesi Yazma Eserler Kütüphanesi ve Dokümantasyon Merkezi, No: F267-U760-790.
• Şirazî, C. T. (1413). Gül û Nevrûz, Süleymaniye Kütüphanesi Ayasofya Koleksiyonu No: 03857-017. https://tinyurl.com/4vmp99rc
• Şirazî, C. T. (t.y.). Divan, Süleymaniye Kütüphanesi Ömer İşbilir Koleksiyonu No: 00122-891.5. https://tinyurl.com/mhkzhcmp
• Şirazî, H. (2017). Hafız dîvânı. (Çev. A. Gölpınarlı). İş Bankası Kültür Yayınları.
• Şirazî, H. (1400) Şah Nebat-ı Hafız. (Haz. M. Berziger Halikî). Zevvar.
• Şirazî, İ. C. (1364). Tezkire-i hezâr mezar. (Ed. A. Nuranivisal). Ahmedî.
• Savran, A. (2000). İmruülkays b. Hucr. İçinde Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi. (C. 22, s. 237-238). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Taşkın, G. (2014). Kalkandelenli mu’îdî’nin gül ü nevrûz’u. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 12(12), 177-190. https://doi.org/10.15247/dev.198.
• Tokmak, A. N. (1386). Mecmue-i eş‘ar-ı Cem Sultan. Eco Cultural Institute.
• Turan. A. (2010). Melayê Cezerî ve divanı. Fasiküle.
• Uludağ, S. (2016). Tasavvuf terimleri sözlüğü. Kabalcı.
• Urmevî, A. M. (2001). Mesnevî-i gül u nevrûz. Upsalla University.
• Usluer, F. (2009). Hurufilik, ilk elden kaynaklarla doğuşundan itibaren. Kabalcı.
• Vefaî, M. A. (1390). Nakd û muarrif-i kitaphayi taze. Buhara. 14/83, 616-630.
• Xanî, E. (2014). Ehmedê Xanî külliyatı IV. (Çev. K. Yıldırım). Avesta.
• Zivingî, M. E. (2013). Gerdeniya gewheri şerha dîwana Melayê Cezerî I-II. (Amd û Wer. E. Narozî). Avesta.