İbâdiyye'nin Hâricîliğe İsnadı Meselesi

Yıl 2022, Cilt: 17 Sayı: 1, 261 - 291, 27.03.2022

Mehmet Hanifi Yoldaş Mehmet Kubat

https://doi.org/10.34082/islamiilimler.1093937

Cited By: 2

Öz

Sıffîn savaşı esnasında Muâviye ve Amr b. As’ın Tahkîm’e gitme önerisinin Halife Hz. Ali tarafından kabulü onun ordusunda bölünmeye yol açtı. Bu bölünme neticesinde makâlât türü kaynakların “Havâric” olarak adlandırdığı, İbâdîlerin ise “Muhakkimetü’l-Ûlâ” dedikleri ilk fırkalaşma hareketi başlamış oldu. Hicrî 64/684 yılında Muhakkimetü’l-Ûlâ’nın parçalanması ve sonrasında meydana gelen fırkaların hepsi Mezhepler Tarihçileri tarafından genel bir değerlendirme ile Hâricîliğin alt kolları olarak kabul edildi. Yapılan tanımlamalarda Ezârika, Necedât, Acâride, Sufriyye, Beyhesiyye ve diğer Hâricî fırkalar sertlik yanlısı ve aşırıya kaçanlar olarak vasıflandırıldı. İbâdîler ise Hâricîliğin günümüze kadar yaşayan mutedil fırkası olarak kabul edildi. Bu niteleme ile İbâdiyye Hâricî fırkalardan biri olarak konumlandırılmış oldu. Şiddet taraftarı Hâricî fırkalardan hiçbiri varlığını sürdüremezken İbâdiyye’nin günümüze kadar varlığını devam ettirmesinin temel sebebinin görüşlerindeki itidal olduğu söylenebilir. İbâdiyye’yi Hâricî olmakla itham eden müellifler, çeşitli konulardaki görüşlerinin benzerliğini delil gösterirler. Ancak bu iddialar İbâdîler tarafından kesin bir dille reddedilmektedir. Bu makalede İbâdî müelliflerin doğrudan kendi eserleri ekseninde benzer olduğu iddia edilen görüşler Hâricîlerin temel düşünceleriyle karşılaştırılarak bir sonuca ulaşılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hâricîler, Muhakkimetü’l-Ûlâ, İbâdiyye, Kaade, Hurûc, Hâricîler, Muhakkimetü’l-Ûlâ, İbâdiyye, Kaade, Hurûc

The Issue of Imputation of Ibadiyya to Kharicite

Öz

During the Battle of Siffin, the acceptance of Muaviye and Amr b. As's proposal to go to Tahkim by Caliph Hz. Ali led to a split in his army. As a result of this division, the first sectarian movement began, which maqalat-type sources called "Havâric" and Ibadis called "Muhakemetü'l-Ûlâ". The disintegration of Muhakkimetü'l-Ûla in Hijri 64/684 and all the sects that emerged after it were accepted as sub-branches of Kharijite with a general assessment by the Historians of Sects. In the definitions made, Ezârika, Necedât, Acâride, Sufriyya, Beyhesiyye and other Kharijite sects were characterized as hardliners and extremists. Ibadis, on the other hand, were accepted as the moderate sect of Kharijite that has survived to the present day. With this qualification, İbâdiyye was positioned as one of the Khâricî sects. It can be said that the main reason why the Ibadiyya has continued to exist until today is the moderation in their views, while none of the Hariji sects that support violence could survive. The authors who accuse İbâdiyye of being Kharijite show the similarity of their views on various issues as evidence. However, these claims are firmly rejected by the Ibadis. In this article, it will be tried to reach a conclusion by comparing the views claimed to be similar on the axis of Ibadi authors' own works directly with the basic ideas of the Kharijites

Kaynakça

• Abdürrâzık, Mahmûd İsmâil. el-Havâric fî bilâdi’l-Mağrib hatta müntasıfî’l-karni’r-râbi’ el-hicrî. Dârülbeyzâ: Dârü’s-Sekâfe, 1985.
• Agbari, İsmail b. Salih el-. el-İbâdiyye beyne’l-haraseti’d-dini ve’s-siyaseti’d-dünya. Kuveyt: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’l-İslamiyye, 2013.
• Akîl, Abdurraman Ca’fer b. Safhâtu min târîhi İbâdiyye Umân ve Hadramevt. Dâru Hadramevt li’d-dirâseti ve’n-neşri, 2006.
• A’veşt, Bükeyr b. Saîd. Dirasat İslâmiyye fi’l-usuli’l-İbâdiyye. b.y.: y.y., 1989.
• Bâbâammî, Muhammed b. Mûsâ vd. Muʿcemü aʿlâmi’l-İbâdiyye. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2000.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî el-. el-Farḳ beyne’l-fıraḳ ve beyânü’l-fırḳati’n-nâciye minhüm. thk. Lecnetu İhyau’t-Turasu’l-Arabiyye. Beyrut: Dâru’l- İfâki’l-Cedîde, 1982.
• Bârûnî, Süleymân b. Abdillâh el-. Muḫtaṣar târîḫu’l-İbâdiyye. Uman: Mektebetu’l-Dâmirî Li’n-Neşri ve’t-Tevzi’, 1995.
• Berberi, Muhsin. İbâdiyye. Trablus: el-Müessesetu’l-Hadise li’l-Kitâb, 2004.
• Bulut, Halil İbrahim. İslam Mezhepleri Tarihi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2016.
• Cehlân, Adûn. el-Fikrü’s-siyâsi inde’l-İbâdiyye min hilâli ârâi’ş-Şeyh Muhammed b. Yusuf et-Tafeyyiş. Uman: Mektebetü’d-Dâmirî, 2010.
• Ceytâlî, Ebu Tâhir İsmâil b. Mûsâ el-. Kavâidu’l-İslâm. thk. Beklî Abdurrahman b. Ömer. y.y.: Mektebetu’l-İstikâme, 1995.
• Ebu Zehra, Muhammed. İslâm’da Siyâsî ve İtikâdî Mezhepler Tarihi. çev. Abdülkadir Şener vd. İstanbul: Hisar Yayınevi, 2011.
• Ebu’ş-Şebâb, Ahmed Avad. el-Havâric : târihuhum, firakihum, ve aḳāiduhum. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn ve’ḫtilâfü’l-muṣallîn. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. Kahire: Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısriyye, 1950.
• Ettafeyyiş, Muhammed b. Yûsuf b. Îsâ. Şerḥu ʿAḳīdeti’t-tevḥîd. thk. Mustafâ b. en-Nâsır Vinten. Gardaye: Matbaatü’l-Arabiyye, 2001.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Günümüz İslâm Mezhepleri. İzmir: İzmir İlâhiyât Vakfı Yayınları, 2011.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. İbâdiye’nin Doğuşu ve Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1983.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “İbâzıyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/256-261. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb b. Muhammed el-. el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ. thk. Tahkiku’t-Turâs. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
• Halifât, Avad Muhammed. Neş’etü’l-hareketi’l-İbâdiyye. Amman: Dârû’ş-Şa’b, 1978.
• Harusî, Sâlim b. Hilal. el-Fikrü’s-siyasi inde’l-İbâdiyye ve’z-Zeydiyye. Kahire: Mektebetu Medbuli, 2006.
• Hicâzî, Abdurrahmân Osmân. Tetavvürü’l-fikri’t-terbeviyyi’l-İbâdî fi’ş-şimâli’l-İfrikî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2000.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. el-İmâme ve’s-siyâse. thk. Ali Şiri. Kum: Menşuratü’ş-Şerif er-Radi, 1990.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. Kum: Neşru Edebi’l-Havze, 1985.
• İsferâyînî, Ebü’l-Muzaffer İmâdüddîn Şehfûr b. Tâhir b. et-Tebṣîr fi’d-dîn ve temyîzi’l-fırḳati’n-nâciye ʿani’l-fıraḳı’l-hâlikîn. ed. Kemâl Yûsuf Hût. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1983.
• Kâbîl, Abdülhay Muhammed. el-İbâdiyye ve ârâuhumu’l-kelâmiyye. İskenderiye: Darü’l-Vefa li-Dünya, 2015.
• Kalhâtî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Saîd el-Ezdî. el-Keşf ve’l-beyan. thk. Seyyide İsmail Kâşif. Uman: Vizaretu’t-Türasi’l-Kavmi ve’s-Sekâfe, 1980.
• Karkış, Muhammed. Uman ve’l-hareketu’l-İbâdiyye. Uman: Mektebetu Maskat, 1994.
• Komisyon. Muʿcemü’l-muṣṭalaḥâti’l-İbâdiyye: elif-şın. Maskat: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’d-Diniyye, 2011.
• Komisyon. Muʿcemü’l-muṣṭalaḥâti’l-İbâdiyye: ṣad-ye. Maskat: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’d-Diniyye, 2011.
• Kubat, Mehmet. İslâm Mezhepleri Tarihi. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2014.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş, Şahin Muzaffer. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
• Mehdî, Muhammed Hasan. el-İbâdiyyetu neş’etuhâ ve akâiduhâ. Uman: el-Ehliyyetü li’n-Neşri ve’t-Tevzî, 2011.
• Meskarî, Nâsır b. Matar b. Saîd el-. el-İbâdiyye fi meydani’l-hak. Rustâk: Mektebetun ve Tescilâtu’l-Hilâli’l-İslâmiyye, 1999.
• Muammer, Ali Yahyâ. Edvâun ale’l-Ebâdiyye. b.y.: y.y., 1985.
• Muammer, Ali Yahyâ. el-İbâdiyye beyne’l-fıraki’l-İslâmiyye. Maskat: Mektebetü’d-Dâmirî, ts.
• Muammer, Ali Yahyâ. el-İbâdiyye beyne’l-fıraki’l-İslâmiyye. Maskat: Mektebetü’d-Dâmirî, ts.
• Muammer, Ali Yahyâ. el-İbâdiyye dirâsetun mürekkezetun fî usûlihim ve târihihim. Kahire: Mektebetu Vehbe, 1987.
• Muammer, Ali Yahyâ. el-İbâdîyye fî mevkibi’t-tarih. Sib: Mektebetü’d-Damiri, 2008.
• Muammer, Ali Yahyâ. el-İbâdiyye mezhebun İslâmiyyun mu’tedilun. Uman: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’d-Diniyye, 1979.
• Muammer, Ali Yahyâ. Men hum el-Havâric. Maskat: y.y., 2017.
• Nâmî, Amr Halîfe. Dirasatun ani’l-İbâdiyye. çev. Mîhâil Hûrî. Tunus: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2012.
• Nâsır, Muhammed Sâlih. Menhecü’d-da’ve inde’l-İbâdiyye. Daru’l-Beyda’: Daru Nâsır li’n-Neşri ve’t-Tevzi’, 2013.
• Neccâr, Âmir. el-İbâdiyye ve medâ sıletihâ bi’l-Havâric. Kahire: Dâru’l-Ma’ârif, 1993.
• Onat, Hasan - Ateş, Orhan. “Haricilik”. İslam Mezhepleri Tarihi El Kitabı. ed. Hasan Onat - Sönmez Kutlu. Ankara: Grafiker Yayınları, 2015.
• Öz, Mustafa. Başlangıçtan Günümüze İslâm Mezhepleri Tarihi. İstanbul: Ensar Yayınları, 2012.
• Öz, Mustafa. “İsti’râz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/374. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Sâbiî, Nâsır b Süleymân b Saîd es- es-. el-Havâric ve’l-hakikatü’l-ğâibe. y.y.: y.y., 1999.
• Salih Ba, Ömer b. el-Hâc Muhammed. Dirasetün fi’l-fikri’l-İbâdî. b.y.: Mektebetu’l-İstikâme, 1992.
• Sallâbî, Alî Muhammed Muhammed es-. el-İbâdiyyetu medrestun İslâmiyyetun baîdetun ani’l-Havâric. y.y.: y.y., 2018.
• Seyyâbî, eş-Şeyh Ahmed b. Suûd es-. el-Medhalu ile’l-mezhebu’l-İbâdiyye. Uman: Mektebetu’l-Dâmirî Li’n-Neşri ve’t-Tevzi, 2019.
• Seyyâbî, Sâlim b. Hammûd b. Şâmis. Esdaku’l-menâhici fi temyîzi’l-ibâdiyye mine’l-havâric. thk. İsmâîl Kâşif. Umman: Vizâretü’t-Türâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1979.
• Seyyâbî, Sâlim b. Hammud b. Şâmis es-. Talakâtu’l-ma’hedi’r-riyâdî fi halkâti’l-mezhebi’l-İbâdî. Uman: Vezâretu’t-Turasi’l-Kavmi ve’s-Sekafe, 1980.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm eş-. el-Milel ve’n-nihal. thk. Muhammed Abdulkadir Fâdılî. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• Şemmâhî, Ebü’l-Abbâs Bedrüddîn Ahmed b. Saîd b. Abdilvâhid eş-. Kitâbü’s-siyer. thk. Ahmed b. Suud es-Seyyâbî. Maskat: Vizâratü’t-Türâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1987.
• Ṭâlibî, ʻAmmâr. Arâu’l-Havârici’l-kelâmiyye. Cezâir: Mūfam lin-Neşr, 2013.
• Tuayme, Sâbir. el-İbâdiyye aḳīdeten ve mezheben. Beyrut: Dârü’l-Cil, 1986.
• Vercelânî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ebî Bekr es-Sedrâtî el-. ed-Delîl ve’l-burhân. thk. Sâlim b. Hamd el-Hârisî. Maskat: Vizaretü’t-Türas ve’s-Sekafe, 2006.
• Veysî, Yâsîn Hüseyin el-. Min türâsi’l-İbâdiyyeti’l-ʿaḳāidî. Dımaşk: Daru’l-Firkad, 2010.
• Watt, William Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. İzmir: İzmir İlâhiyât Vakfı Yayınları, 2017.
• Wellhausen, Julius. İslamiyetin İlk Devrinde Dini-Siyasi Muhalefet Partileri. çev. Fikret Işıltan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1989.
• Yıldız, Harun. “Ali Yahya Muammer’in Çalışmalarında İbâdîlik”. e-Makâlât: Mezhep Araştırmaları VIII/1 (2015), 7-51.
• Yıldız, Harun. Kendi Kaynakları Işığında Hâricîliğin Doğuşu ve Gelişimi. Ankara: Araştırma Yayınları, 2010.
• Yıldız, Metin. “Kelâmî Görüşleri Bağlamında İbâzîlerin Hâricîliği Meselesi”. Kader XVI/2 (2018), 294-318.