Çankırı Su Kültürünün İzinde: Ilgaz Çeşmeleri

Yıl 2025, Sayı: 45, 51 - 78, 30.06.2025

Murat Karademir , Melike Demirtaş

https://doi.org/10.31591/istem.1641150

Öz

Türk-İslam mimarisinin önemli yapı unsurlarından biri olan çeşmeler, tarih boyunca hem işlevsel hem de estetik bir unsur olarak varlık göstermiştir. Su, yaşamın kaynağı olarak kabul edildiğinden, çeşme mimarisi bu anlayış çerçevesinde şekillenmiş ve toplumun temel ihtiyaçlarını karşılayan bir yapı türü olmuştur. Özellikle Osmanlı döneminde hayırseverlik anlayışıyla inşa edilen çeşmeler, su temini işlevinin yanı sıra işçilikleriyle de dikkat çekmiştir. Bu yapılar, Osmanlı mimarisinin hem kent hem de kırsal alanlardaki önemli örnekleri arasında yer almakta, sosyal yaşamın ayrılmaz bir parçası olarak değerlendirilmektedir.
Bu çalışma, Ilgaz ve çevresinde bulunan tarihi çeşmelerin mimari, işlevsel ve kültürel niteliklerini incelemektedir. Ilgaz’daki çeşmelerin hepsi Osmanlı dönemine tarihlendirilmekte olup, genellikle hayır amaçlı olarak inşa edilmiştir. Çeşmelerin inşasında yerel taş malzemeler kullanılmış, bu da bölgenin coğrafi ve kültürel yapısıyla uyumlu bir mimari karakter ortaya koymuştur. Çeşmelerin tasarımında işlevsellik ön planda tutulmuş, aynı zamanda kemerler, ayna taşları, su yalakları ve kitabeler gibi mimari unsurlar ile sanatsal bir estetik kazandırılmıştır. Bu yapılarda, Osmanlı taş işçiliğinin inceliklerini görmek mümkündür. Araştırma kapsamında, Ilgaz ve çevresindeki çeşmelerin mimari yapıları incelenmiş, saha çalışmaları gerçekleştirilmiş, arşiv belgeleri ve literatür taramaları yapılmıştır. Çeşmeler, tipolojik özellikleri, kullanılan malzemeleri, yapı elemanları ve süsleme detayları açısından değerlendirilmiştir. Ilgaz çeşmelerinin en dikkat çekici özelliklerinden biri, sade ancak işlevsel bir tasarım anlayışına sahip olmalarıdır. Osmanlı kırsal mimarisinin birer örneği olan bu çeşmeler, gösterişten uzak, toplumun temel ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik bir anlayışla inşa edilmiştir. Bununla birlikte, mimari detaylarında dönemin sanatsal üslubunu yansıtan öğeler yer almaktadır.
Ilgaz ve çevresindeki çeşmeler, Osmanlı mimari ve kültürel mirasının önemli bir parçası olarak değerlendirilmektedir. Bu yapılar, tarihi kimlikleriyle geçmişin izlerini günümüze taşımakta ve yerel su kültürünün anlaşılmasına katkı sağlamaktadır. Çeşmelerin korunması ve belgelenmesi, kültürel mirasın gelecek nesillere aktarılması açısından büyük önem taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

Çankırı , Ilgaz , Su Mimarisi , Kırsal Mimari , Çeşme

Etik Beyan

Bu çalışma Doç. Dr. Murat Karademir danışmanlığında 2022 tarihinde tamamladığımız “Çankırı Çeşmeleri” başlıklı yüksek lisans tezi esas alınarak hazırlanmıştır.

Tracing the Water Culture of Çankırı: The Fountains of Ilgaz

Öz

Fountains, as one of the significant structural elements of Turkish-Islamic architecture, have played both a functional and aesthetic role throughout history. Since water is regarded as the source of life, fountain architecture has been shaped within this belief system and has served as an essential means of meeting the daily needs of society. Particularly during the Ottoman period, fountains were constructed as acts of charity, not only fulfilling the function of water distribution but also standing out for their craftsmanship. These structures are considered important examples of Ottoman architecture in both urban and rural areas, serving as integral components of social life.
This study examines the architectural, functional, and cultural characteristics of historical fountains in Ilgaz and its surroundings. All of the fountains in Ilgaz date back to the Ottoman period and were generally built for charitable purposes. The construction of these fountains utilized local stone materials, resulting in an architectural style that harmonizes with the geographical and cultural context of the region. While functionality was prioritized in their design, architectural elements such as arches, mirror stones, water basins, and inscriptions contributed to their artistic aesthetic. The delicate craftsmanship of Ottoman stonework is evident in these structures. Within the scope of this research, field studies, archival document analysis, and literature reviews were conducted to assess the architectural structures of fountains in Ilgaz and its surroundings. The fountains were evaluated based on their typological features, materials used, structural components, and decorative details. One of the most striking characteristics of the Ilgaz fountains is their simple yet functional design approach. As examples of Ottoman rural architecture, these fountains were constructed with a focus on meeting the essential needs of society rather than displaying ostentatious decoration. Nevertheless, they incorporate artistic elements that reflect the architectural style of their period.
In conclusion, the fountains of Ilgaz and its surroundings are regarded as significant components of Ottoman architectural and cultural heritage. These structures preserve traces of the past and contribute to the understanding of the local water culture. The documentation and preservation of these fountains are of great importance for transmitting cultural heritage to future generations.

Anahtar Kelimeler

Çankırı , Ilgaz , Water Architecture , Rural Architecture , Fountain

Etik Beyan

This article is extracted from my master thesis entitled “Çankırı Fountains” supervised by Assoc. Prof. Dr. Murat Karademir (Master’s Thesis, Selçuk University, Konya/Türkiye, 2022.)

Kaynakça

• Altıer, Semiha. “Osmanlı Sanatında İbrik Tasvirleri ve İkonografisi”. Ça-nakkale Araştırmaları Türk Yıllığı 17/26 (2019), 149-202. https://doi.org/10.17518/canakkalearastirmalari.585358
• Apaydın, Ahmet vd. “Karaören (Şabanözü-Çankırı) Basınçlı Akiferinin Beslenme Koşulları ve Yeraltısuyu Dinamiğinin Analizinde Çevresel İzotopların (18O, 2H, 3H) Katkısı”. 4. Ulusal Hidrolojide İzotop Teknikleri Sempozyumu 95-116. İstanbul: DSİ, 2019.
• Arseven, Celal Esat. “Lale”. Sanat Ansiklopedisi. 3/1219, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1950.
• Arseven, Celal Esat. “Çeşme”. Sanat Ansiklopedisi, 1/389-390, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1983.
• Ayhan, Bahattin. Çankırı Orta İlçesi Dünü ve Bugünü. Ankara: Karaca Of-set, 2011.
• Aytöre, Ayhan. “Türklerde Su Mimarisi”. I. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi Tebliğler, 45-68, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1962.
• Bayhan, Ahmet Ali. Tarihi ve Kültürel Değerleri ile Kurşunlu. Çankırı: Kurşunlu Kaymakamlığı Kültür Yayınları, 2007.
• Bölükbaşı Ertürk, Ayşen Esra. “Safranbolu Çeşmeleri Üzerine Tipolojik Bir Yaklaşım”. Turkish Studies 9/10 (2014), s. 233-251. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.6998
• Can, Hüseyin. Bolu ve Yöresinde Bulunan Tarihi Çeşmeler. Sakarya: Sa- karya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), C.MF, NO: 7302. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), i.DH, NO: 9382. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• Çerkez, Murat. “Çankırı-Ilgaz-Belören Köyü'nde Yaşayan Su Mirası: Çeş- me ve Çamaşırhaneler”. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergi-si 23/1 (2021), 271-297. https://doi.org/10.16953/deusosbil.848425
• Demirtaş, Melike. Çankırı Çeşmeleri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Denktaş, Mustafa. Karaman Çeşmeleri. Kayseri: Kıvılcım Yayınları, 2000.
• Derici, Dilare. Malatya Çeşmeleri. Isparta: Süleyman Demirel Üniversite-si, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Elibol, Ahmet. XIX. Yüzyıl Başlarında Çankırı. Çankırı: Çankırı Belediyesi Kültür Yayınları, 2008.
• Eyice, Semavi. “Çeşme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8/277-286. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Gür, Fatma. Kastamonu Çeşmeleri. Karabük: Karabük Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Hakverdioğlu, Metin. “Lale Devri ve Lale İsimleri”. Turkish Studies 3/4 (2008), 472-498.
• Işıkakdoğan, Abdulbaki. Balıkesir Çeşmeleri. Van: Yüzüncü Yıl Üniversi- tesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013
• İşçen, Yavuz. Osmanlı Dönemi’nde Ankara’nın Mahalle Çeşmeleri. Anka-ra: Anafartalar Kuyumculuk, 2019.
• Kankal, Ahmet. XVI. Yüzyılda Çankırı. Çankırı: Çankırı Belediyesi Kültür Yayınları, 2009.
• Kara Pilehvarian, Nuran vd. Osmanlı Başkenti İstanbul’da Çeşmeler. İs- tanbul: Yem Yayınları, 2000.
• Karademir, M. (2020). Edirne Çeşmeleri. Konya: Palet Yayınları.
• Karasu, Gülay. Afyon Çeşmeleri. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilim- ler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Karpuz, Haşim - Dülgerler, Osman Nuri. “Konya Çeşmeleri Üzerine Bir ti- poloji Denemesi”, Sanatta Anadolu Asya İlişkileri, Beyhan Karamağaralı’ya Ar-mağan. Ed. T. Yazar. 317. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 2006.
• Kazancı, Nizamettin - Gürbüz, Alper. “Jeolojik Miras Nitelikli Türkiye Doğal Taşları”. Türkiye Jeoloji Bülteni 57/1 (2004), 19-44. https://doi.org/10.25288/tjb.298752
• Koçyiğit, Fazilet. Lale Devri İstanbul Çeşmeleri. Kayseri: Erciyes Üniver- sitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Martal, Abdullah. “XVI. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Su- Yolculuk”. Belleten 2/205 (1988), 1585-1653. https://doi.org/10.37879/belleten.1988.1585
• Mutlu, Mehmet. Konya’da Su Mimarisi. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Okumuş, Erdal. Çorum Çeşmeleri. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Ödekan, Ayla. “Kent içi Çeşme Tasarımında Tipolojik Çözümleme”. Se- mavi Eyice Armağanı-İstanbul Yazıları. ed. Ö. Kırkpınar. 281-297. İstanbul: Tür-kiye Turing ve Otomobil Kurumu, 1992.
• Önge, Yılmaz. Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Su Yapıları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1997.
• Tay, Lokman. “Hacı Beşir Ağa’nın İnşa Ettirdiği Çeşmeler”. Akdeniz Sanat Dergisi, 8/16 (2015), 26-36.
• Türkoğlu, Ömer. “Çankırı Su Tarihine Genel Bir Bakış”. Kebikeç Dergisi 13 (2002), 255-259.
• Uçar, Hasan. “İzmir Kokluca Köyü’nde Üç Osmanlı Çeşmesi”. History Stu-dies 12/1 (2020), 331-360. doi:10.9737/hist.2020.833
• Uçar, Hasan. Sipilden Manisa’ya Ab-ı Hayat Manisa Çeşmeleri. Manisa: Manisa Belediyesi Kültür Yayını, 2012.
• Urak, Gediz. Amasya’nın Türk Devri Şehir Dokusu ve Yapılarının Analiz ve Değerlendirilmesi. Ankara: Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 1994.
• Yavuzyılmaz, Ahmet. “Gebze Çeşmeleri”. Uluslararası Sosyal Araştırma- lar Dergisi, 6/25 (2013), 577-593.
• Yavuzyılmaz, Ahmet - Karakök, Cahit. “Ermenek’te Kurtarılmayı Bekleyen Bir Yapı: Ardıçkaya Nadire Çeşmesi”. Medeniyet ve Toplum Dergisi 6/2 (2022), 148-159