XVIII. Asır Fetva Mecmuaları Işığında Osmanlı’da Tedavül Aracı Olarak Kullanılan Paralar

Yıl 2017, Cilt: 6 Sayı: 1, 61 - 85, 07.02.2017

Abdulkadir Atar

Öz

Osmanlı Devleti,
kuruluşundan Tanzimat devrine kadar ki dönemde kendisinden önceki İslâm
devletlerinde ve döneminde var olan devletlerin kullandıkları madeni para
rejimine tâbi olmuştur. Fatih devrine kadar monometalist denilen tek madenî
paranın geçerli olduğu para uygulamasının câri olduğu Osmanlı Devleti’nde
Fatih’in ilk Osmanlı altınını bastırmasıyla bimetalist denilen çift madenî
paranın yürürlükte olduğu bir para rejimine geçiş yapılmıştır. Özellikle
Avrupalıların Amerika kıtasından getirdikleri bol miktarda gümüşün etkisiyle
ekonomide enflasyonist bir vasat oluşmuş, bunun yansıması olarak gümüşün
gramajı ve büyüklüğünde bu doğrultuda ayarlamalar yapılmıştır. İslâm
devletlerinin ilk dönemlerinde Bizans ve Sâsânî devletleri döneminde kullanılan
paraların zamanla İslâmî simge ve semboller içerecek şekilde yeniden tedavül
edildiği bilinmektedir. Osmanlı Devleti de gerek kendisinden önceki devletlerin
gerekse çağdaşı Batı ülkelerinin paralarını tedavülde bulundurmuş, zamanla
bunları yeniden kendi darphânelerinde basarak tedavülde tutmuştur. Osmanlı
maliyesinin özellikle savaş dönemlerinde yaşadığı sıkıntılar, tedavüldeki
paraların adına “tağşiş” denilen ayarlamalar yapılmasıyla giderilmeye
çalışılmış, bu ise toplumda bir takım olumsuz yansımalara sebebiyet vermiştir.
Mangır adı verilen bakır paraların zamanla nominal değeri ile madeni değeri
arasında oluşan fark ise kalpazanlık faaliyetlerinin ortaya çıkmasına yol
açmış, devlet bunun önüne geçmek için mangırın basımı ve tedavülünü ortadan
kaldırmıştır. İncelemiş olduğumuz XVIII. asırda basılmış fetva mecmualarında,
Osmanlı’da tedavülde olan yerli ve yabancı para birimlerinin isimleri
görülmekte, “tağşiş” yani paranın değeriyle ilgili yapılan değişiklikler ile
“tecdid-i akçe” yani yeni bir Padişah’ın tahta çıkmasıyla kendi adına yeni
paraların bastırılıp eskilerin ise tedavülden kaldırılması uygulaması, mangırın
piyasada oluşturduğu olumsuz etkilerden bahsedilmektedir. Ayrıca kalpazanlık
faaliyetine dair meseleler, para değerindeki değişimlerin muamelelerdeki
olumsuz yansımaları gibi paraya ilişkin çeşitli konularda bilgiler
edinilmektedir. Fetvalarda geçen bu bilgiler, iktisat tarihinin para bahsiyle
ilgili yazılmış eserleriyle mukayese edildiğinde literatürde geçen bilgileri
teyit eder nitelikte olduğu görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Fetva, fetva mecmuası, para, akçe, tağşiş

The Monies In Circulation In Ottoman State According to Fetva Journals, Published in XVIII Century

Öz

The Ottoman Empire was subjected to the coin regime which was used by
the states that existed in the Islamic states and periods before the Tanzimat
era. Until the Fatih period, there was a single monetary application called
monometalist. In the Ottoman Empire, the conversion of the first Ottoman gold
of Fatih to a monetary regime in which the double metal money called bimetalist
was in effect was made.

In particular, Europeans were influenced by silver in the abundance of
America continent, and inflationary economies were formed in the economy, and
as a reflection of this, the silver weight and size were adjusted in this
direction. It is known that the money used during the Byzantine and Sassanian
states in the early periods of the Islamic states was redeclared in time to
include Islamic emblem and symbols. The Ottoman Empire also kept the money of
the former states or contemporary Western countries in circulation and kept
them in circulation by minting them again in their own mints. The troubles experienced especially during the war periods of Ottoman
finance were tried to be solved by making adjustments called "tağşiş"
in the name of the money in circulation, which caused some negative reflections
in the society. The difference between the nominal value and the metal value of
the copper money called “mangir” over time led to the emergence of
counterfeiting activities and the state removed the printing and circulation of
the mangir to prevent this. The names of the local and foreign currencies that
are circulating in the Ottoman Empire can be seen in the fetva registers, which
were printed in the 18th century. "Tagsis" which means the changes
made about the value of money and "tecdid-i akce" which was the
application of a new Padishah on the throne to mint new money on his behalf and
remove the old ones from the circulation. There are also informations on
various issues related to the currency, such as issues related to
counterfeiting activities, negative reflections of changes in money value.
These informations in the fetvas seem to confirm the information in the
literature when compared with the works written about the money chapters of
economic history literature.

Anahtar Kelimeler

Fetva, fetva registers, money, coin, tagsis

Kaynakça

• “Abbâsî”, DİA, Cilt 1, 1988.
• Abdullah Efendi, Yenişehirli, Behcetü’l-Fetâvâ, (Hazırlayan: Süleyman Kaya ve diğerleri), Klasik Yayınları, İstanbul 2011.
• Abdürrahim Efendi, Menteşzâde, Fetâvâ-yı Abdürrahim, İstanbul, 1243/1827.
• Ali Efendi, Çatalcalı, Fetâvâ-yı Ali Efendi, Matbâa-i Âmire, İstanbul, 1312/1893.
• Feyzullah Efendi, Seyyid, Fetâvâ-yı Feyziyye, (Haz: S. Kaya), Klasik Yayınları, İstanbul 2009.
• Mehmed Ârif Efendi, Dürrîzâde, Netîcetü’l-Fetâvâ, (Derleyen: Hafız Mehmed b. Ahmed b. Şeyh Mustafa), Matbâa-i Âmire, İstanbul, 1265/1849.
• Akyıldız, Ali, “Para”, DİA, Cilt 34, 2007.
• Artuk, İbrahim, “Fındık Altını”, DİA, Cilt 13, 1996.
• —. “Zer-i mahbûb”, DİA, Cilt 44, 2013.
• —. “Zolota”, DİA, Cilt 44, 2013.
• Atar, Abdulkadir, XVIII. Yüzyıl’da Yayımlanmış Fetva Mecmualarına Göre Osmanlı’da İktisadî Hayat, M.Ü.S.B.E., Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2015.
• Bilgin, Vejdi, Fakih ve Toplum (Osmanlı’da Sosyal Yapı ve Fıkıh) İz Yayıncılık, İstanbul 2003.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. İstanbul 1969.
• “Eşrefî”, DİA, Cilt 11, 1995.
• İnalcık, Halil, Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluığu Üzerine Araştırmalar-I, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınlar, İstanbul 2009.
• Kılınç, Ahmet, “Yıldırım Bayezid Han’ın Devlet Yönetimine Işık Tutan İki Osmanlıca Makale ve Tahlilleri”, YBHD, 2016/1.
• Kılıç, Orhan, “XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Devleti’nde Kalpazanlık Faaliyetleri”, Cilt 3, Osmanlı, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyim ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1971.
• Pamuk, Şevket, “Kuruş”, DİA, Cilt 26, 2002.
• —Osmanlı İmparatorluğu'nda Paranın Tarihi. İstanbul: Tarih Yurt Yayınları, 1999.
• Özcan, Ruhi. “Osmanlı Devleti’nde XVII. Yüzyılda Yapılan Sikke Tashihleri”, Konya Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 17, 2005.
• Sahillioğlu, Halil. “Akçe”, DİA, Cilt 2, 1989.
• —“Altın”, DİA, Cilt 2, 1989.
• —“Dirhem”, DİA, Cilt 9, 1994.
• —“Esedî”, DİA, Cilt 11, 1995.
• Sami, Şemseddin. Kamus-i Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul 1978.
• Tabakoğlu, Ahmet. Türk İktisat Tarihi. Altıncı Basılış. Dergâh Yayınları, İstanbul 2003.
• —“Nisab, Para ve Gelir Dağılımı”, Zekât Nisabı ve Fitre Miktarının Çağdaş Parasal Değeri Sempozyumu, Kur’an Araştırmaları Vakfı Kurav Yayınları, Bursa 2004
• Tekin, Oğuz. “Sikke”, DİA, Cilt 37, 2009.