1980 Öncesi ve Sonrası Türkiye’de Vesayet

Yıl 2021, Cilt: 10 Sayı: 3, 2153 - 2178, 30.09.2021

Yasin Kösece Mehmet Talha Paşaoğlu

https://doi.org/10.15869/itobiad.889036

Öz

Demokratik hayat halkın iradesine dayanmaktadır. Halkın iradesini yansıtan siyasi iktidarın, hukuk devletinin sınırları içinde devleti yönetme yetkisini devletin diğer kurumlarıyla paylaşmaya zorlanması kabul edilemez bir durumdur. Bu çalışmada vesayetçi anlayışın ülkemizdeki etkileri özellikle 1960-1980 ve 1980 sonrası olmak üzere karşılaştırmalı olarak incelenecektir. Öncelikle vesayet kavramına ve Türkiye’de askerî ve bürokratik vesayetin tarihsel köklerine değinilecektir. Daha sonra 1960 Askerî Darbesi sonrasında kurumsallaşan vesayet odaklarının Türkiye siyasetine etkisi yorumlanacaktır. 1980 Darbesi ile anayasal bir kimliğe kavuşan askerî ve bürokratik vesayetin 1980’li ve 1990’lı yıllar boyunca aldığı şekil, 28 Şubat 1997 Darbesi’ne kadar vesayetin muhtelif türlerini siyasette etkin kılmıştır. Karşılaştırmalı tarihsel analizin uygulanacağı bu çalışma, söz konusu vesayet odaklarını açıklama amacı taşımaktadır. Bu bağlamda Tek Parti Dönemi’nde seçilmişler ve atanmışların iş birliğinin varlığının yanı sıra parti-devlet bütünlüğü doğrudan ve olağanlaştırılmış bir vesayeti kurumsallaştırırken, Demokrat Parti iktidarında vesayete mesafe koyulduğu iddia edilecektir. Ne var ki, çok partili Türkiye siyasetinde de sivil, askerî ve bürokratik vesayetin etkisi hiç eksik olmamıştır. Aslen 1961 Anayasası’nın kurduğu sistem, askerî ve bürokratik vesayete yasal bir zemin sunmuştur ve teknokratik vesayet denemesini de içeren bu çok aktörlü yapı diğer vesayet odaklarının Ordu’ya bağlı çalıştığı izlenimi vermiştir. 1980 sonrasında askerî vesayetin tek belirleyici olduğu ve fakat diğer vesayet odaklarının da onun hizmetinde ya da paralelinde söylem ve eylem ürettiği bir form kazanmış ve bu birlikteliğin son örneği 28 Şubat 1997 Darbesi olmuştur. Türkiye siyasetine etki eden vesayet odakları 2000’li yıllarda da var olmaya devam etmiştir. Ne var ki, bu çalışma, 1980 sonrası vesayeti 1997’ye kadar inceleyip 2000’li yılların ayrı bir çalışma konusu yapılmasını önermektedir.
Anahtar Kelimeler: Askerî Vesayet, Bürokratik Vesayet, Karşılaştırmalı Siyasi Kurumlar.

Anahtar Kelimeler

Karşılaştırmalı Siyasi Kurumlar, 1961 Anayasası, 1980 Darbesi, AskerÎ Vesayet, Bürokratik Vesayet

Tutelage in Turkey Before and After 1980

Öz

Democratic life is based on the will of the people. It is unacceptable that the political power, which reflects the will of the people, is forced to share its authority to govern the state within the boundaries of the rule of law with other institutions of the state. In this study the effects of tutelage in Turkey will be analyzed comparatively, especially between 1960-1980 and after 1980. First, it will be referred to the concept of tutelage and to the historical roots of bureaucratic and military tutelage. Then the influence of the tutelage which was institutionalized after the 1960 Coup on Turkish politics. The military tutelage, which gained a constitutional identity with the 1980 coup, enabled various types of tutelage in politics during the 1980s and 1990s, until the 28th February Coup. This study, in which the comparative historical analysis method will be applied, aims to explain the mentioned centers of tutelage. In this context, while the party-state integrity institutionalized a direct and ordinaryized tutelage, along with the cooperation that was elected and appointed during the Single Party Period, it will be claimed that the Democratic Party rule put a distance from tutelage. However, the influence of the military and bureaucratic tutelage has never been disappeared in this multiparty Turkish politics. The system established by the 1961 Constitution provided a legal basis for military and bureaucratic tutelage, and this multi-actor structure including the technocratic trial of tutelage gives an impression that all other tutelage centers worked under the Military. It gained a form in which military tutelage was the only decisive after 1980, but other tutelage centers also produced rhetoric and action under the influence of or in parallel with it. The latest example of this association was on February 28, 1997 Coup, Turkey has influence on politics. The tutelage centers survived in the 2000s, too, however this study brings the issue until 1997 and offers the 2000s as a part of different studies.  

Anahtar Kelimeler

: Comparative Political Institutions, 1961 Constitution, 1980 Coup, Military Tutelage, Bureaucratic Tutelage

Kaynakça

• Afyoncu, E. (2016). Sorularla Osmanlı İmparatorluğu. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Afyoncu, E., Önal, A. ve Demir, U. (2018). Osmanlı İmparatorluğu’nda, Askeri İsyanlar ve Darbeler (6. Baskı). İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Ahmad, F. (2015). Demokrasi Sürecinde Türkiye 1945-1980 (5. Baskı). (Çev. A. Fethi). İstanbul: Hil Yayınları.
• Ahmad, F. (2019). İttihat ve Terakki Cemiyeti 1908-1914 (12. Baskı). (Çev. N. Yavuz). İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Akıncı, A. (2013a). Türk Siyasal Hayatında 1980 Sonrası Darbeler ve E-Muhtıra. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 15 (2), (39-58).
• Akıncı, A. (2013b). Türkiye’de Askeri Vesayetin Tesisi ve Demokratikleşmeye Olan Etkisi. Akademik İncelemeler Dergisi, 8 (1), (93-123).
• Akyıldız, A. (2012). Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme (4. Baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Aydemir, Ş. S. (2011). İkinci Adam III. Cilt 1950- 1964 (9. Baskı). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Aydın, S. ve Taşkın, Y. (2016). 1960’tan Günümüze Türkiye Tarihi (4. Baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Beriş, H. E. (2010). Ordu ve Siyaset. M, Türköne (Ed.), Siyaset içinde (413-450). İstanbul: Opus Yayınları.
• Bora, T. (2018). Cereyanlar: Türkiye’de Siyasi İdeolojiler (6. Baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Cangızbay, K. (2006). Çok-hukukluluk, Laiklik ve Laikrasi (2. Baskı). Ankara: Liberte Yayınları.
• Çavdar, T. (1991). İttihat ve Terakki. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Çavdar, T. (2013). Türkiye’nin Demokrasi Tarihi 1950’den Günümüze (5. Baskı). Ankara: İmge Kitabevi.
• Dahl, R. (2010). Demokrasi Üzerine (Çev. B. Kadıoğlu). Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Dede, K. (2017). Altmışlı Yılların Anayasal Gündemi ya da Bir Siyasal Özne Olarak 1961 Anayasası. M, K, Kaynar (Ed.), Türkiye’nin 1960’lı Yılları içinde (809-843). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Demirel, T. (2019). Demokrat Parti İktidarı ve Ordu. M, K, Kaynar (Ed.), Türkiye’nin 1950’li Yılları içinde (267-284). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Demirel, T. (2021). Türkiye’nin Uzun On Yılı: Demokrat Parti İktidarı ve 27 Mayıs Darbesi (3. Baskı). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Erdem, F. H., Coşkun, V. (2009). Askeri Yargı ve Askeri Vesayet. Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 14 (20-21), 87-136.
• Eroğul, C. (2017). Demokrat Parti: Tarihi ve İdeolojisi (2. Baskı). İstanbul: Yordam Kitap.
• Eryılmaz, B. (2008). Bürokrasi ve Siyaset. İstanbul: Alfa Basım Yayım.
• Gözler, K. (2000). Türk Anayasa Hukuku. Bursa: Ekin Kitabevi Yayınları.
• Güneş, M. (2011). Bir Siyasal Rejim ve Demokrasi Uygulaması Olarak: Vesayetçi Demokrasi. (Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Ana Bilim Dalı, Ankara.
• Hale, W. (2014). Türkiye’de Ordu ve Siyaset. (Çev. A. Fethi). İstanbul: Alfa Yayınları.
• Heidegger, M. (2006). Varlık ve Zaman. (Çev. K. H. Ökten). İstanbul: Agora Kitaplığı.
• Heper, M. (2006). Türkiye Sözlüğü: Siyaset, Toplum ve Kültür. (Çev. Z. Mertoğlu). Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Heper, M. (2011). Türkiye’nin Siyasal Hayatı. (Çev. K. Göksel). İstanbul: Doğan Kitap.
• Heper, M. (2018). Türkiye’de Devlet Geleneği (6. Baskı). (Çev. N. Soyarık). Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• İncioğlu, N. K. (2009). Türkiye’de Çok Partili Sisteme Geçiş ve Demokrasi Sorunları. E. Kalaycıoğlu, A. Y. Sarıbay (Ed.), Türkiye’de Politik Değişim ve Modernleşme içinde (303-318). Bursa: Dora Yayıncılık.
• Kaliber, A. (2007). Türk Modernleşmesini Sorunsallaştıran Üç Ana Paradigma Üzerine. T. Bora, M. Gültekingil (Ed.), Modern Dünyada Siyasi Düşünce: Cilt 3 Modernleşme ve Batıcılık içinde (107-124). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Karaosmanoğlu, A. L. (2016a). Siyaset ve Ordu. M, Kabasakal (Ed.), Türkiye’de Siyasal Yaşam içinde (127-153). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Karaosmanoğlu, A. L. (2016b). Sivil-Ordu İlişkileri. M. Heper, S. Sayarı (Ed.), Dünden Bugüne Türkiye: Tarih, Politika, Toplum ve Kültür (Çev. K. Tanrıyar) içinde (197-209). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Karpat, K. (2014). Osmanlı’dan Günümüze Elitler ve Din (5. Baskı). İstanbul: Timaş Yayınları.
• Karpat, K. (2015). Türk Siyasi Tarihi (6. Baskı). (Çev. C. Elitez). İstanbul: Timaş Yayınları.
• Karpat, K. (2016). Kısa Türkiye Tarihi (6. Baskı). (Haz. G. Ayas). İstanbul: Timaş Yayınları.
• Karpat, K. (2017). Türk Demokrasi Tarihi (8. Baskı). İstanbul: Timaş Yayınları.
• Karpat K. (2019). Osmanlı’dan Günümüze Asker ve Siyaset (3. Baskı). İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kayalı, K. (2018). Ordu ve Siyaset: 27 Mayıs-12 Mart (7. Baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Keskin, N. (2017). Altmışlı Yıllarda Kamu Yönetimi. M, K, Kaynar (Ed.), Türkiye’nin 1960’lı Yılları içinde (865-893). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kongar, E. (2018). 21. Yüzyılda Türkiye (49. Baskı). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Lewis, B. (2018). Modern Türkiye’nin Doğuşu (10. Baskı). (Çev. B. B. Turna). Ankara: Arkadaş Yayınevi.
• Mardin, Ş. (2017a). Türkiye’de Toplum ve Siyaset Makaleler 1. (23. Baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mardin, Ş. (2017b). Türkiye’de Din ve Siyaset Makaleler 3. (21. Baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Marx, K. ve Engels, F. (1987). Alman İdeolojisi (Feuerbach). (Çev. S. Belli). Ankara: Sol Yayınları.
• Okutan, M. E. (2019). Yargısal Aktivizm: Türk Anayasa Mahkemesi Örneği. (Doktora Tezi). İstanbul Medeniyet Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Ana Bilim Dalı, İstanbul.
• Ortaylı, İ. (2018). Gazi Mustafa Kemal Atatürk. (4. Baskı). İstanbul: Kronik Kitap.
• Ortaylı, İ ve Erdinç E. S. (2016). İttihat ve Terakki: Osmanlı İmparatorluğu’nda Gizli Örgütlenmeler ve Darbeler. (Haz. A. Çeker). İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Özbudun, E. (2012). Türkiye’de Anayasa Yargısının Doğuşu: 1961 Anayasası Üzerindeki Kurucu Meclis Görüşmeleri. Liberal Düşünce Dergisi, (68), 5-18.
• Özbudun, E. (2016a). Türkiye’nin Anayasa Sorunu. M, Kabasakal (Ed.), Türkiye’de Siyasal Yaşam içinde (s. 23-38). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Özbudun, E. (2016b). Otoriter Rejimler, Seçimsel Demokrasiler ve Türkiye (2. Baskı). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Özbudun, E. (2016c). Anayasalar ve Siyasal Sistem. M. Heper, S. Sayarı (Ed.), Dünden Bugüne Türkiye: Tarih, Politika, Toplum ve Kültür (Çev. K. Tanrıyar) içinde (253-265). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Özipek, B. B. (2005). 28 Şubat ve İslamcılar. T. Bora, M. Gültekingil (Ed.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Cilt 6 İslamcılık içinde (640-651). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Özgişi, T. (2011). Türk Parlamento Tarihinde Cumhuriyet Senatosunun Yeri. Türkiyat Mecmuası, 21 (2), 291-323.
• Parla, T. (1991). Türkiye’de Anayasalar. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Sarıbay, A. Y. (2005). Milli Nizam Partisi’nin Kuruluşu ve Programının İçeriği. T. Bora, M. Gültekingil (Ed.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Cilt 6 İslamcılık içinde (576-590). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Shaw, J. S. (2008). Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye Cilt 1. (Çev. M. Harmancı). İstanbul: E Yayınları.
• Şahin, H. (2016). Medya ve Siyaset: Karışık İlişkiler. M, Kabasakal (Ed.), Türkiye’de Siyasal Yaşam içinde (s. 273-297). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Şimşek, M. (2020). Çoğulculuk ve Vesayet İkileminde 1961 Anayasası. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, TBMM’nin 100. Yılı ve Milli İrade Özel Sayısı, 221-240.
• Tanilli, S. (1993). Devlet ve Demokrasi (7. Baskı). İstanbul: Cem Yayınevi.
• Tanör, B. (1997). 100 Soruda Anayasanın Anlamı (11. Baskı). İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Toker, M. (1991). Demokrasiden Darbeye 1957-1960. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Tunç, D. ve Döner A. (2014). MGK ve Milli Güvenlik Kavramı. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu Dergisi, 1(1), 3-23.
• Ünsal, A. (1980). Siyaset ve Anayasa Mahkemesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları.
• Yazıcı, S. (2017). Kuruluşundan Bu Yana Türk Anayasa Mahkemesinin Değişen Rolü, Anayasa Mahkemesi’nin Kuruluşunun 55. Yılı Anısına 55 Yıl 55 Makale içinde (1305-1331). Ankara: Anayasa Mahkemesi Yayınları.
• Yılmaz, A. ve Güler, T. (2016). Ak Parti Hükümetleri Döneminde Siyaset ve Bürokrasi Arasındaki Güç Mücadelesinin Devlet Planlama Teşkilatı Üzerinden Okunması. Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 14 (2), 294-316.
• Yılmaz, E. (2017). Türk Siyasi Tarihinde Askeri Müdahalelere Bir Örnek: Demokrat Partililere Siyasi Hakların İadesi Meselesi ve 14-21 Mayıs Buhranı. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, 16 (2), 21-64.
• Zürcher, E. Z. (2000). Modernleşen Türkiye’nin Tarihi (7. Baskı). (Çev. Y. S. Gönen). İstanbul: İletişim Yayınları.