İDİL BULGAR YAZITLARINDAN MODERN ÇUVAŞ TÜRKÇESİNE İSİMLERDE ÇOKLUĞUN İŞARETLENMESİ

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 2, 131 - 145, 30.12.2023

İbrahim Arıkan

https://doi.org/10.47089/iuad.1405893

Öz

Türk dilinin tarihsel Ogur kolunun modern temsilcisi olan Çuvaş Türkçesi isimlerin çokluk şeklini yapmak için kullandığı ek ile diğer Türk lehçelerinden farklılaşır. Modern metinlerine 18. yüzyıldan itibaren ulaşabildiğimiz Çuvaş Türkçesinin en eski metinleri olarak da kabul edilen İdil Bulgar Yazıtlarında Çuvaş Türkçesinde de kullanılan çokluk eki ilk kez tanıklanabilmektedir. Bu ekin Çağdaş Çuvaş Türkçesinin ilk metinlerinden başlayarak standart bir yazı dili halini aldığı 20 yüzyıl. başına kadar farklı biçimlerinin olduğu görülmektedir.
Bu makalede Çağdaş Çuvaş Türkçesinin 18.yy. metinlerinden başlayarak yapılan taramalarda tanıklanan çokluk ekinin farklı biçimleri makale içerisinde örnekleriyle anlatılmaya çalışılmıştır. Çuvaş Türkçesinin çokluk ekinin 18. yüzyıl ve 19. yüzyıl metinlerinde tanıklanan farklı biçimlerinin dilbilgiselleşme yoluyla genişleyen biçimlerle birlikte yine dilbilgiselleşme yoluyla daralan biçimler olduğu da tespit edilmiştir. Çuvaş Türkçesinin çokluk ekinin tespit edilen farklı biçimleri için gelişim seyri gösterilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İdil Bulgar Türkçesi, İdil Bulgar Kitabeleri, Çuvaş Türkçesi, çokluk eki, dilbilgiselleşme, çekim ekleri

Kaynakça

• Andreyev, N. A. (1956), “İmya çislitel´noe, znaçeniye imeni çislitel´nogo”, Materialı po grammatike sovremennogo çuvaşskogo yazıka I (morfologiya), Çuvaşskoye, Çeboksarı: Gosudarstvennoe izdatel’stvo, s. 107-123.
• Arıkan, İbrahim (2023), Çuvaş Türkçesinin Tarihinde Biçim-Dizim Değişmeleri, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Aşmarin, N. İ. (1903), Opıt issledovaniya çuvaşskogo sintaksisa I, Kazan.
• Aşmarin, N. İ. (1994-2000), Slovar çuvaşskogo yazıka Çăvaş sămahĕsen kĕneki, 17 Cilt, Şupaşkar.
• Bayram, B. (2007) Çuvaş Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlük, Konya: Tablet Yayınları.
• Budenz, J. (1862a), “Czuvas Közlések és tanulmányok, I Czikk” Nyelvtudományi Közlemények, s. 200-268.
• Budenz, J. (1862b), “Czuvas Közlések és tanulmányok, II Czikk” Nyelvtudományi Közlemények, s. 353-433.
• Budenz, J (1863), “Czuvas Közlések és tanulmányok, III Czikk” Nyelvtudományi Közlemények, s. 14-68.
• Clauson, S. G. (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford: Oxford University Press.
• Durmuş, Oğuzhan (2009a), “Strahlenberg ve İlk Çuvaşça Kelime Listesi”, Gazi Türkiyat Dergisi, S. 5. s. 503-511.
• Durmuş, Oğuzhan (2009b), “Yeni Bulgar Türkçesi Döneminin Kaynakları II. Edebî Kaynaklar 1: 1769 Tarihli Altı Dize ya da İlk Çuvaş Şiiri” Turkish Studies, Ahmet Buran Armağanı, V. 4/8, s. 1113-1127.
• Durmuş, Oğuzhan (2014), 18. Yüzyıl Çuvaşçasının Söz Varlığı, Edirne: Paradigma Akademi.
• Erdal, Marcel (1993), Die Sprache der wolgabolgarischen Inschriften, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Erdal, M. (2004), A Grammar of Old Turkic. Leiden: Brill.
• Fedotov, M. R. (1996). Etimologiçeskiy slovar’ Çuvaşskogo yazıka, C. I-II, Çeboksarı: Çuvaşskiy Gosudarstvennıy İnstitut Gumanitarnıh Nauk.
• Grigoroviç, Veniamin Putsek (1769), Soçineniya prinadlejaşçiye k grammatike Çuvaşskogo yazıka, Moskova.
• Gyula, Dr. Mészáros (1912). Csuvas Népköltési Gyüjtemény II, Budapest: Kiadja a Magyar Tudományos Akadémia.
• Güzel, Sinan (2021) Heikki Paasonen ve Çuvaşça Masal Derlemeleri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hakimcanov, F. S. (1978), Yazık epitafiy voljskih bulgar, Moskva: İzdatel’stvo Nauka
• Hakimcanov, F.S. (1986), “New Volga Bulgarian inscriptions”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae 40, s. 173-177.
• Komissarov, G.İ. (1911), Çuvaşi Kazanskago Zavoljya, Kazan: Tipo-litografiya İmperatorskago Universiteta.
• Mihaylov, S. M. (1852), Çuvaşskiya Svad’bı, Kazan.
• Pavlov, İ. P. (1965), Halhi çăvaş literatură çelhi morfologi, Şupaşkar: Çăvaş ASSR Keneke İzdatelstvi.
• Pritsak, O. (1957), “Tschuwassische Pluralsuffixe”, Studia Altaica, Wiesbaden, s. 137-155.
• Räsänen, Martti (1957), Materialien zur Morphologie der Türkischen Sprachen, Helsinki: Studia Orientalia XXI.
• Róna-Tas, A. (1999) “Chuvash and Historical Morphology”, Acta Oriantalia Acedemiae Scientiarum Hung. Volume 52 (1), s. 1-15
• Róna-Tas, A.-Fodor, S. (1973), Epigraphica Bulgarica- A Volgai Bolgár-Török Feliratok, Szeged
• Sergeyev L. P. (2004), XVIII. Ĕmĕrti çăvaş ırulăhĕn palăkĕsem, Şupaşkar: İ. Ya. Yakovlev Yaçĕllĕ Çăvaş Patşalăh Pedagogika Universiteçĕ.
• Sinor, Denis (1951-1952), “On Some Ural -Altaic Plural Suffixes”. Asia Major II, London, s. 203-230
• Şçerbak, A.M. (1977), Oçerki po sravnitel’noy morfologii tyurkskih yazıkov (imya), Leningrad: Nauka
• Tekin, Talat (1987), Tuna Bulgarları ve Dilleri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Talât (1988), Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcası, Ankara: Türk Dil
• Tekin, Talat (1995), Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler (Yayımlayan: Mehmet Ölmez), Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi-13, Ankara: Simurg
• Tekin, T. (2003), Orhon Türkçesi Grameri, İstanbul: Türk Dillleri Araştırmaları Dizisi.
• Tenişev, E. R. (ed.), (1988) Sravnitel’no-istoriçeskaya grammatika Tyurkskih Yazıkov Morfologiya, Moskva: Nauka.
• Yegorov, V. G. (1964) Etimologiçeskiy slovar’ Çuvaşskogo yazıka, Çeboksarı: Çuvaşskoe Knijnoe İzdatel’stvo.
• Yusupov, G. V. (1960) Vvedeniye v bulgaro-tatarskuyu epigrafiku. Leningrad: İzdatel'stva akademii nauk SSSR.
• Yılmaz, Emine (2002), Çuvaşça Çok Zamanlı Morfoloji, Ankara: Grafiker Yayınları.
• Zolotnitskiy, N. İ. (1871), Zametki dlya oznakomleniya s çuvaşskim nareçiyem, Kazan: Universitetskoy Tipografii.