Orta Sakarya Vadisi Akarsu Seki Sistemlerinin Morfometrik ve Sedimantolojik Özellikleri (İnhisar-Gemiciköy Arası, Bilecik)

Yıl 2020, Sayı: 41, 165 - 177, 30.12.2020

Ebubekir Karakoca Levent Uncu

https://doi.org/10.26650/JGEOG2020-0057

Öz

Kuzeybatı Anadolu’nun en büyük akarsuyu olan Sakarya Nehri, orta çığırında “Orta Sakarya Platoları” olarak bilinen geniş bir sahanın sularını akaçlamaktadır. Bu saha da Sakarya Nehri vadisi boyunca, bölgenin tektonik ve jeomorfolojik gelişiminin ortaya konulabilmesi açısından son derece önemli olan boğazlar ve seki sistemlerinin varlığı dikkati çekmektedir. Bu çalışmanın amacı, Sakarya Nehri vadisinin Bilecik iline bağlı İnhisar ve Gemiciköy yerleşmeleri arasında kalan kesiminde gözlenen seki sistemlerinin morfometrik ve sedimantolojik özelliklerini ortaya koymaktır. Üst Pliyosen’den itibaren bölgeye yerleşen Sakarya Nehri bir yandan Orta Sakarya Platolarında açmış olduğu boğazları derinleştirirken diğer yandan Kuvaterner sırasındaki iklim değişmeleri, Karadeniz’deki kaide seviyesi oynamaları ve süregelen bölgesel/lokal tektonik hareketlerin kontrolü altında vadisi boyunca birkaç basamak halinde izlenebilen seki sistemlerini geliştirmiştir. Çalışma kapsamında, Sakarya Nehri’nin vadi tabanından itibaren, Gemiciköy çevresinde iki (+19 m ve +11 m yükseklikte), Hamitabat köyü çevresinde üç (+36 m, +24 m ve +12 m yükseklikte), Yakacık köyü çevresinde ise dört (+52 m, +34 m, +18 m ve +10 m yükseklikte) seviye halinde seki basamakları tespit edilmiştir. Sakarya Nehri’nin vadisi boyunca düzensiz bir dağılış gösteren bu seki basamaklarının yüksekte bulunanları yarı yuvarlanmış-yuvarlanmış iri çakıllardan, alçakta olanları ise az yuvarlanmış küçük çakıllar ve ince taneli taşkın ovası sedimanlarından oluşmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Sakarya Nehri, Flüvyal Jeomorfoloji, Akarsu Sekisi

Morphometric and Sedimentological Features of Terrace Systems in the Middle Sakarya Valley (İnhisar-Gemiciköy, Bilecik)

Öz

Sakarya River, which is the largest river in northwest Anatolia, drains waters from a large area known as the Middle Sakarya Plateau. The most striking geomorphological features of the Sakarya River, and its tributaries in this area, are the joining gorges which connect the basins and terrace systems together. This study aims to reveal the morphometric and sedimentological features of the terrace systems in the area between the Sakarya River, the Inhisar, and the Gemiciköy settlements. The Sakarya River, which has settled in the region from the Upper Pliocene, has formed terrace systems that can be monitored in several steps throughout the valley. They are monitored under the control of the climatic changes during the Quaternary, the sea level changes in the Black Sea, and the cyclical regional/local tectonic movements. Multiple terraces determined in this study area including the following. Starting from the valley floor of the Sakarya River, two terraces (+19 m and +11 m height) are determined around Gemiciköy, three terraces (+36 m, +24 m and +12 m height) are determined around Hamitabat village, and four terraces (+52 m, +34 m, +18 m and +10 m height) are determined in Yakacık village. These terrace formations, which are distributed irregularly along the valley of the Sakarya River, are mostly semi-rounded from large gravel at the high elevations, and at the lower elevations, terrace formations are made of small gravel and floodplain sediments.

Anahtar Kelimeler

Sakarya River, Fluvial Geomorphology, River Terrace

Kaynakça

• Akkan, E. (1970). Kızılırmak vadisinin jeomorfolojisi. Ankara Üniversitesi, DTCF yayın No: 191, Ankara.
• Avşin, N., Vandenberghe, J., Balen, V. R., Kıyak, N. G., Öztürk, T. (2019). Tectonic and climatic controls on Quaternary fluvial processes and river terrace formation in a Mediterranean setting, the Göksu River, southern Turkey. Quaternary Research, 91(2), 533–547. https://doi.org/10.1017/qua.2018.129
• Berndt, C., Yıldırım, C., Çiner, A., Strecker, M. R., Ertunç, G., Sarıkaya, M. A., Özcan, O., Öztürk, T., & Kıyak, N. G. (2018). Quaternary uplift of the northern margin of the Central Anatolian Plateau: New OSL dates of fluvial and delta-terrace deposits of the Kızılırmak River, Black Sea coast, Turkey. Quaternary Science Reviews, 201, 446–469. https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2018.10.029
• Bilgin, T. (1980). Orta Sakarya platolarında yapı satıhları ve drenaj. TBTAK projesi, proje No: TBAG275, S.302, Ankara.
• Bridgland, D. R., Demir, T., Seyrek, A., Pringle, M., Westaway, R., Beck, A. R., Rowbotham, G., & Yurtmen, S. (2007). Dating Quaternary volcanism and incision by the River Tigris at Diyarbakır, southeast Turkey. Journal of Quaternary Science, 22(4), 387–393. https://doi: 10.1002/jqs.1074
• Bridgland, D. R., Westaway, R., Romieh, M. A., Candy, I., Daoud, M., Demir, T., Galiatsatos, N., Schreve, D. C., Seyrek, A., Shaw, A. D., White, T. S., & Whittaker, J. (2012). The River Orontes in Syria and Turkey: Downstream variation of fluvial archives in different crustal blocks. Geomorphology, 165–166, Pp. 25-49. doi:10.1016/j.geomorph.2012.01.011
• Çiner, A., Doğan, U., Yıldırım, C., Akçar, N., Ivy-Ochs, S., Alfimov, V., Kubik, P. W., & Schlüchter, C. (2015). Quaternary uplift rates of the Central Anatolian Plateau, Turkey: Insights from cosmogenic isochron-burial nuclide dating of the Kızılırmak River terraces. Quaternary Science Reviews, 107, 81–97. https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2014.10.007
• Doğan, U. (2011). Climate-controlled river terrace formation in the Kızılırmak Valley, Cappadocia section, Turkey: Inferred from Ar–Ar dating of Quaternary basalts and terraces stratigraphy. Geomorphology, 126(1), 66–81. doi.org/10.1016/j.geomorph.2010.10.028
• Doğan, U., Yılmaz, E., Koçyiğit, A. (2019). Geomorphological evolutionary history of the Melendiz River, Cappadocia, Turkey. Mediterranean Geoscience Reviews, 1(2), 203–222. https://doi.org/10.1007/S42990-019-00012-6
• Erol, O. (1973). Ankara şehri çevresinin jeomorfolojik ana birimleri.Ankara Üniversitesi DTCF, yay. No: 240, Ankara.
• Erturaç, M. K. ve Kıyak, N. G. (2017). Yeşilırmak taraçalarında (Orta Kuzey Anadolu) geç Pleyistosen iklim değişiklikleri ve düşey yönlü deformasyona akarsu cevabının araştırılması. Türkiye Jeoloji Bülteni, 60, 615–663. Ankara. https://doi.org/10.25288/tjb.370625
• Erturaç, M. K., Selçuk, A. S., Şahiner, E., Gürbüz, A., Okur, H. (2019a). Chronology of the Sakarya River terraces: Fluvial response to climate change, tectonic uplift and to the Black Sea level changes. International Union For Quaternary Research, 25-31 July 2019, Dublin. Erişim adresi: http://www.inqua2019.org/
• Erturaç, M. K., Şahiner, E., Zabcı, C., Okur, H., Polymeris, G. S., Meriç, N., İkiel, C. (2019b). Fluvial response to rising levels of the Black Sea and to climate changes during the Holocene, Luminescence geochronology of the Sakarya terraces. The Holocene, 1–12. https://doi.org/10.1177/0959683619831428
• İlgüz, N. (1940). Ankara sekileri. Ziraat Vekaleti Yüksek Ziraat Enstitüsü Çalışmaları, S:104, Ankara.
• İnandık, H. (1955). Morfolojide taraçalar meselesi. Türk Coğrafya Dergisi, S. 13–14. Ankara. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/tcd/issue/21269/228358
• Karadoğan, S. ve Kuzucuoğlu, C. (2017). Diyarbakır Hevsel Bahçeleri ve Dicle Nehri: Arazi değişimlerinin jeomorfolojik kayıtları. Türkiye Jeoloji Bülteni, (60), S.1, s. 63–76. Ankara. Erişim adresi: https://www.jmo.org.tr/
• Maddy, D., Veldkamp, A., Demir, T., Gorp, W. V., Wijbrans, J. R., Hinsbergen, D. J. J., Dekkers, M. J., Schreve, D., Schoorl, J. M., Scaife, R., Stemerdink, C., Schriek, T., Bridgland, D.R., & Aytaç, A.S. (2016). The Gediz River fluvial archive: A benchmark for Quaternary research in western Anatolia. Quaternary Science Reviews, 166, 289–306. https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2016.07.031
• Maddy, D., Veldkamp, A., Demir, T., Aytaç, A.S., Schoorl, J. M., Scaife, R., Boomer, I., Stemerdink, C., Schriek, T., Aksay, S., & Lievens, C. (2020). Early Pleistocene river terraces of the Gediz River, Turkey: The role of faulting, fracturing, volcanism and travertines in their genesis. Geomorphology, 358. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2020.107102
• McClain, K., Yıldırım, C., Çiner, A., Şahin, S., Sarıkaya, M. A., Özcan, O., Kıyak, N. G., Öztürk, T. (2019). Fluvial response to tectonic deformation in the western flank of the Turkish Central Pontides; Inferences from OSL-Ages. 72nd Geological Congress of Turkey With International Participation, 29 January-01 February 2019. Ankara. Erişim adresi: https://www.jmo.org.tr/etkinlikler/kurultay/index.php?etkinlikkod=136
• Okay, A. (1989). Tectonic evolution of the Tethyan Region. Şengör, A.M.C. (Ed.), Tectonic Units And Sutures İn The Pontides, Northern Turkey. Kluwer Academic Publishers, (pp. 109-116). Springer, Dordrecht. https://doi.org/10.1007/978-94-009-2253-2
• Pfannenstiel, M. (1941). Ankara’nın Diluvyal moloz sekileri ve Avrupa’nın Quärter kronolojisine göre tasnifleri. Yüksek Ziraat Enstitüsü Çalışmaları, S:120, Ankara.
• Schumm, S., Dumont, J., & Holbrook, J. M. (2000). Active tectonics and alluvial rivers, Cambridge University Press, Cambridge.
• Şahiner, E., Erturaç, M. K., Polymeris, G. S., & Meriç, N. (2018). Methodological studies on integration time interval’s seletion for the luminescence ages using quartz and feldspar minerals; Sediments collected from Sakarya, Turkey. Radiation Measurements, 120, 163–169, https://doi.org/10.1016/J. Radmeas.2018.06.024
• Uncu, L. ve Karakoca, E. (2019). Evaluating the geomorphological features and geotourism potentials of Harmankaya Canyon (Bilecik, Turkey). Journal of Tourism and Hospitality Management, 7, No.1, pp.1-14. doi.org/10.17265/2328-2169/2019.01.001
• Vandenberghe, J. (2002). The relation between climate and river processes, landforms and deposits during the Quaternary. Quaternary International, 91, 17–23. https://doi.org/10.1016/S1040-6182(01)00098-2
• Westaway, R., Pringle, M., Yurtmen, S., Demir, T., Bridgland, D., Rowbotham, G., & Maddy, D. (2003). Pliocene and Quaternary regional uplift in western Turkey revealed by long-term river terrace sequences. Current Science, 84(8), 1090–1101. Erişim adresi: https://www.currentscience.ac.in/