A Manuscript Misattributed to al-Muḥāsibī: On the Manuscript Entitled Kitāb al-Murāqaba wa’l-Muḥāsaba as Part of al-Ghazālī’s Iḥyāʾ

Yıl 2025, Cilt: 15 Sayı: 2, 687 - 698, 03.10.2025

Hasan Aydemir

https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1768089

Öz

Anahtar Kelimeler

Ṣūfism , Muḥāsibī , Ghazālī , Kitāb al-Murāqaba wa’l-Muḥāsaba , Iḥyāʾ

Muhâsibî’ye Sehven Atfedilen Bir Yazma: Kitâbü’lmurâkabe ve’l-muhâsabe Adlı Yazmanın İhyâ’nın Bir Parçası Olduğuna Dair

Öz

Hâris b. Esed el-Muhâsibî’nin (ö. 243/857) öğretilerinin tasavvufun yazılı kayıtlarında canlı biçimde var olmasına ilişkin birçok gerekçe söylenebilir. Bunlardan birisi de hiç kuşkusuz -hicrî 200’lü yılların başında yaşayan sûfîlerin aksine- onun velut bir müellif olmasıdır. Muhâsibî’ye atfedilen her bir eserin kimliği, muhtevası ve tedvîn zinciri aydınlandıkça tasavvuf literatürünün kronolojisi, kavramlar arası etkileşimi ve aktarım kanalları hakkında söz söyleyebileceğimiz alanlar daha da netleşecektir. Ancak bugün onun eserlerinin tamamının karşılaştırmalı ve eleştirel bir tahkikli neşirler dizisi hâlâ mevcut değildir. Onun bazı kitaplarının yazma eser kataloglarındaki bilgilerinin hâlâ karışık bir hâlde durduğu ve kimisinin de geçerliliğini yitirip güncellenmeyi beklediği görülmektedir. O bakımdan Muhâsibî gibi erken dönem sûfî müelliflerinin eserleri üzerindeki bu sis bulutları dağılmadıkça erken dönem tasavvuf tarihi hakkındaki muhayyilemiz, birbiriyle birleşmesi mümkün olmayan müteferrik parçalar hâlinde olduğu vehminden ileri gidemeyecektir. Muhâsibî’ye dair yazma eser kataloglarındaki hatalardan birini düzeltme amacını taşıyan bu mütevazı araştırma notu Chester Beatty Kütüphanesi’nde Muhâsibî’ye nispetle kayıtlı Kitâbü’lmurâkabe ve’l-muhâsabe adındaki bir yazmanın Gazzâlî’nin İhyâ’sının bir bölümü olduğunu ortaya koymayı hedeflemektedir. Böylelikle Muhâsibî’ye atfedilmek suretiyle akademik literatürde gittikçe yaygınlaşan ve karmaşık bir hâl alan durumun önüne geçilecektir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf , Muhâsibî , Gazzâlî , Kitâbü’l-murâkabe ve’lmuhâsabe , İhyâ

Kaynakça

• Ahlward, Wilhelm. Die Handschriften-Verzeichnisse der Königlichen Bibliothek zu Berlin. Berlin: A. Asher & Co, 1891. google scholar
• Aktulga, Mıhdat. Hâris el-Muhâsibî’de Ahlâk. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009. google scholar
• Arberry, Arthur J. A Handlist of the Arabic Manuscripts. Dublin: Hodges, Figgis & Co., Ltd, 1962. google scholar
• Beken, Ahmet. Hâris el-Muhâsibî’nin Din Eğitimine İlişkin Görüşleri. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019. google scholar
• Brockelmann, Carl. GAL. Leiden: Brill, 1937. google scholar
• Dağlı, Suna. Hâris el-Muhâsibî Düşüncesinde Nefs Muhasebesinin Tasavvufî ve Psikolojik Yorumu. Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023. google scholar
• Erginli, Zafer. “Muhâsibî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/13-16. Ankara: TDV Yayınları, 2006. google scholar
• Erginli, Zafer. Hâris Muhâsibî ve Nefis Kavramı. Rize: Karadeniz Yayınları, 2008. google scholar
• Ess, Josef van. Die Gedankenwelt des Hâris al-Muhâsibî. Bonn: Selbstverlag Des Orientalischen Seminars Der Universitat Bonn, 1961. google scholar
• Gazzâlî, el-Münkız mine’d-dalâl. thk. el-lecnetü’l-ilmiyye bi-merkezi dârü’l-Minhâc li’d-dirâsât ve’t-tahkîki’l-ilmî, Beyrut: Dârü’l-Minhâc, 2010. google scholar
• Gazzâlî, İhyâ’ü ‘ulûm’’d-dîn. thk. el-lecnetü’l-ilmiyye bi-merkezi dârü’l-Minhâc li’d-dirâsât ve’t-tahkîki’l-ilmî, Cilt 4. Beyrut: Dârü’l-Minhâc, 2019. google scholar
• Muhâsibî, Hâris. Kitâbü’l-murâkabe ve’l-muhâsabe. Dublin: Chester Beatty, 4893, 42 vr. google scholar
• Muhâsibî, Hâris. Berlin: Staatsbibliothek zu Berlin, Wetzstein II 1728, Ahlwardt 2814, 80b-81a. google scholar
• Muhâsibî, Hâris. (Berlin: Staatsbibliothek zu Berlin, Ms. or. oct., 1435, 1b-7b. google scholar
• Muhâsibî, Hâris. (Berlin: Staatsbibliothek zu Berlin, Petermann II 199, Ahlwardt 2815, 208a-209b. google scholar
• Muhâsibî, Hâris. Kitâbü’l-murâkabe ve’l-muhâsabe. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Mikrofilm, 03089, 657691. 42vr. google scholar
• Muhâsibî, Hâris. Şerhu’l-ma'rife ve bezlü’n-naşîha. thk. Mehdî Fethî es-Seyyid, Tanta: Dârü’l-Sahâbetü Littürâsü bi’t-Tanta, 1993. google scholar
• Nevevî, el-Ehâdîsü’l-Erba‘ûn. Kastamonu: Kastamonu Halk Kütüphanesi, 4172/02, 702647, 13 vr. google scholar
• Orhan, Kübra Zümrüt. Tasavvuf Klasik Eserlerinde ve Nakşbendiyye Tarikatı Örneğinde Muhâsebe ve Murâkabe. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010. google scholar
• Picken, Gavin. Spiritual Purification in İslam: The Life and Works of al-Muhâsibı. New York: Routledge, 2011. google scholar
• Rieu, Charles. Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum. London: British Museum, 1894. google scholar
• Sezgin, Fuad. GAS. Leiden: Brill, 1967. google scholar
• Smith, Margaret. al-Muhasibi: an Early Mystic of Baghdad: a Study of The Life and Teaching of Harith al-Muhasibi. London: The Sheldon Press, 1935. google scholar
• Toplu, Feyza Nur. Hâris el-Muhâsibî’de İnsan Psikolojisi. İstanbul: İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022. google scholar
• Wainwright, John. Treading the Path of Salvation: The Religious Devotion of Shaqıq al-Balkhı, al-Harith al-Muhösibı, andAbüSa'ıdal-Kharraz. Oxford: University of Oxford, Doktora Tezi, 2015. google scholar