Three Tombs from the Ayyubid, Aq Qoyunlu and Ottoman Periods in Güroymak

Yıl 2025, Sayı: 34, 407 - 430, 02.07.2025

Muhammet Erşed Tokat

https://doi.org/10.26650/sty.2025.1595431

Öz

Güroymak district is an important town of Islamic art with its especially tombstones. Three tombs with a different plan than the Karanday Aka Tomb located in the district centre were considered in the study in order to be evaluated within the discipline of art history. The Şeyhan Tomb with a foundation record from the first half of the 13th century, the Kanireş Tomb with an inscription dated 1470 and the Mışkan Tomb without any record were examined and the comparison of those with similar structures in Muş and Siirt. The rectangular plan of the structures and the repetition of the mihrab niche arrangement in the interior spaces also in the structures of Muş and Siirt revealed the existence of a regional style. It is understood that the Şeyhan Tomb was probably built with a zawiya in Şeyhan Village, which was dedicated to Sheikh Ali Mirce by Nureddin Kutlumuş, one of the local administrators under the Ayyubid rule, and the Kanireş Tomb, with its inscription dated 1470, was built by Emir Hüseyin bin Emir Shah Ali, who was appointed to the region during the period when the Akkoyunlu rule was established. It has been emphasised that the Mişkan Tomb cannot be dated to a period earlier than the 17th century due to its plan and material characteristics; it is probably a structure built in the 19th century Ottoman period. In this study, three structures within the Ayyubid, Aq Qoyunlu and Ottoman religious architecture in Güroymak district.

Anahtar Kelimeler

Guroymak , Tomb Architecture , Ayyubid , Aq Qoyunlu , Sheikh Ali Mirce , Pazuki

Güroymak’ta Eyyubi, Akkoyunlu ve Osmanlı Dönemlerinden Üç Türbe

Öz

Güroymak ilçesi barındırdığı eserler ve özellikle mezar taşlarıyla İslam sanatının önemli bir beldesi niteliğindedir. İlçe merkezinde konumlanan Karanday Aka Kümbetinden farklı bir planlamaya sahip olan üç türbe, sanat tarihi disiplini içerisinde değerlendirilmek amacıyla çalışma dahilinde ele alınmıştır. 13. yüzyılın ilk yarısına ait bir vakfiye kaydına sahip Şeyhan Türbesi ile 1470 tarihli bir kitabesi bulunan Kanireş Türbesi ve herhangi bir kitabe ya da vakfiye kaydı bulunmayan Mışkan Türbesinin mimari özellikleri ve tarihsel süreçleri bağlamında ele alınarak incelenmesi ve bu üç eserin Muş ve Siirt’teki benzer nitelikte yapılarla karşılaştırılması çalışmanın temel amaçlarındandır. Yapıların sahip olduğu dikdörtgen planlama ve iç mekandaki mihrap nişi düzenlemesinin Muş ve Siirt’teki yapılarda tekrarlanması bölgesel bir üslubun varlığını ortaya koymuştur. Şeyhan Türbesi’nin, Eyyubi hakimiyeti altındaki yerel yöneticilerden Nureddin Kutlumuş’un Şeyh Ali Mirce’ye vakfettiği Şeyhan Köyü’nde muhtemelen bir zaviye içerisinde, 1470 tarihli kitabesiyle Kanireş Türbesi’nin ise Akkoyunlu hakimiyetinin tesis edildiği bir dönemde bölgeye atanan Emir Hüseyin bin Emir Şah Ali tarafından inşa ettirildiği anlaşılmıştır. Mışkan Türbesi’nin plan ve malzeme özellikleri itibarıyla 17. yüzyıldan daha önceki bir döneme tarihlenemeyeceği; muhtemelen 19. Yüzyıl Osmanlı döneminde oluşturulmuş bir yapı olduğu üzerinde durulmuştur. Bu çalışmayla Güroymak ilçesindeki Eyyubi, Akkoyunlu ve Osmanlı dini mimarisi içerisindeki üç yapı, mimari özellikleri itibarıyla sanat tarihi disiplini içerisinde incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Güroymak , Türbe Mimarisi , Eyyubi , Akkoyunlu , Şeyh Ali Mirce , Pazuki

Kaynakça

• Altunay, Emine. “1540 (H.947) Tarihli Tapu Tahrir Defterine Göre Bitlis Sancağı.” Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, 1994. google scholar
• Anonim. “Viaggio Dvn Mercante Che Fv Nella Persia.” Delle Navigationi et Viaggi II içinde Ed. Giovanni Battista Ramusio, Venetia, 1559, 78-91. google scholar
• Arık, M. Oluş. Bitlis Yapılarında Selçuklu Rönesansı. Ankara: Güven Matbaası, 1971. google scholar
• Bar Hebraeus. The Chronicle of Gregory Abu’l-Faraj I. Çeviren Sir Ernest A. Wallis Budge, Amsterdam: ApaAPhilo Press, 1976. google scholar
• Bilgin, Ali Rıza ve Süreyya Eroğlu Bilgin. “Anadolu Türk Mimarisinde Taşçı İşaretleri: Genel Bir Literatür Değerlendirmesi,” Sanat Tarihi Dergisi 33/1 (2024), 171 – 261. google scholar
• Boran, Ali, Abdülhamit Tüfekçioğlu, İrfan Yıldız ve Zekai Erdal. Kurtalan’daki Selçuklu ve Osmanlı Dönemi Eserleri. Ankara: Siirt Valiliği Yayını, 2009. google scholar
• Boran, Ali. Baykan’daki Osmanlı Dönemi Eserleri. Ankara: Siirt Valiliği Yayını, 2009. google scholar
• Çetintaş, Özgür. “Kurgan ve Çadır Mimarisinden Güroymak Karanday Ağa (Kalender Baba) Kümbetine.” Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 9/2 (2020), 217-224. google scholar
• De Morgan, Jacques. The History of The Armenian People. Çeviren Ernest F. Barry, Boston: Hairenick Associates Inc, 1965. google scholar
• Demir, Ahmet. Ahlat Eyyubileri Tarihi. İstanbul: Nûbihar Yayınları, 2019. google scholar
• Diyanet İşleri Başkanlığı. Kur’an-ı Kerim Meali. Hazırlayan Halil Altuntaş ve Muzaffer Şahin, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011. google scholar
• El Münşi, İbnu’l Emir İbrahim. Nuzhetu’n-Nazir ve Rahatu’l-Hatir. Editör Yusuf Baluken, İstanbul: Nubihar Yayınları, 2019. google scholar
• Eser, Mithat. “Selçuklular Döneminde Muş ve Çevresi.” Turkish Studies 9/1 (2014), 185A207. google scholar
• Grousset, Rene. Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi. Çeviren Sosi Dolanoğlu, İstanbul: Aras Yayınları, 2006. google scholar
• Güner, Ahmet. “Melik,” TDV İslam Ansiklopedisi. 29: 51A53. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2004. google scholar
• İbn Bibi. El-Evamirü’l-Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçukname). Hazırlayan Mürsel Öztürk, I. Cilt, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1996. google scholar
• İbnü’l Esir. İslam Tarihi El-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi. Çeviren M. Beşir Eryarsoy, Cilt II, İstanbul: Bahar Yayınları, 1991. google scholar
• İbnü’l Esir. İslam Tarihi El-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi. Çeviren Abdülkerim Özaydın, Cilt IX, İstanbul: Bahar Yayınları, 1991. google scholar
• İbnü’l Esir. İslam Tarihi El-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi. Çeviren Abdülkerim Özaydın, Cilt XII, İstanbul: Bahar Yayınları, 1991. google scholar
• İbnü’l Ezrak. Meyyafarikin ve Amid Tarihi (Artuklular Kısmı), Çeviren Ahmet Savran, Erzurum: Atatürk Üniversitesi FenAEdebiyat Fakültesi, 1992. google scholar
• Karamağaralı, Beyhan. Ahlat Mezar Taşları. Ankara: Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü, 1972. google scholar
• Kılıç, Orhan. “730 Numaralı Van, ‘Adilcevaz, Muş ve Bitlis Livaları Tımar İcmal Defteri (I. Ahmed Dönemi),” Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi, 1989. google scholar
• Önkal, Hakkı. Anadolu Selçuklu Türbeleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2015. google scholar
• Öztürk, Şahabettin. “Bitlis Merkez Şemsiyye Mescidi.” VII. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu, 4-7 Ekim 2011 Bitlis, Editör Oktay Belli ve Vedat Evren Belli, Bursa: Bitlis Eren Üniversitesi Yayını, 2013, 164-170. google scholar
• Öztürker Demir, Hazal Ceylan ve Tokat, Muhammet Erşed. “Orta Çağ’dan Cumhuriyet Dönemine Kadar Bitlis İli 2022 Yılı Yüzey Araştırması Sonuçları.” 39. Araştırma Sonuçları Toplantısı Cilt 2, Ed. Erol Evcin içinde 285A301. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2024. google scholar
• Öztürker Demir, Hazal Ceylan, “Bitlis – Tarihi Kermate Yolu Üzerinde İnşa Edilmiş İki Stratejik Yapı: Kefender Kalesi ve Hanı.” Sosyal ve Beşeri Bilimlerde Uluslararası Teori, Araştırma ve Derlemeler, Editör Hakan Altıntaş, Mustafa Mete ve Neslihan Bolat Bozaslan, Cilt 2 içinde 256-273, Ankara: Serüven Yayınları, 2023 google scholar
• Öztürker Demir, Hazal Ceylan. “Bitlis’te Az Bilinen Bir Anıtsal Mimari Örneği: Yumurtatepe (Papşin) Kilisesi.” The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication 12/4 (2022), 1010-1025. google scholar
• Öztürker Demir, Hazal Ceylan. “Yeni Tespitler Işığında Bitlis’te Kiliseden Camiye Dönüştürülen İki Yapı Örneği: Kireçtaşı Köyü Cami ve Arıdağ Köyü Cami.” Gaziantep University Journal of Social Sciences 22/3 (2023), 786-801. google scholar
• P’arpec’i, Ghazar. History of Armenians V. Çeviren Robert Bedrosian, New York: Sources of The Armenian Tradition, 1985. google scholar
• Pektaş, Kadir ve Gülsen Baş. “Bitlis Güroymak ve Tatvan İlçelerinde Ortaçağ ve Sonrası 2001 Yılı İncelemeleri.” 20. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, Ankara: Kültür Bakanlığı Dösimm Basımevi, 2003, 53-66. google scholar
• Pektaş, Kadir. “Bitlis ve Çevresinde Ortaçağ ve Sonrası İncelemeleri (1999).” 18. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001, 1-16. google scholar
• Sanjian, Avedis K. Colophons of Armenian Manuscripts, 1301 – 1480. Massachusetts: Harvard University Press, 1969. google scholar
• Sümer, Faruk. “Ağa.” TDV İslam Ansiklopedisi. 1:451A452, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1988. google scholar Sümer, Faruk. Safevi Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü. Ankara: Güven Matbaası, 1976. google scholar
• Şen, Korkmaz. “Hz. Ömer’in Yadigârı Muş Ulu Camii ve Hacı Ali Evliya (Abdulvahab Gazi) Hz. Türbesi.” Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 65 (2020), 487-516. google scholar
• Şen, Korkmaz. “Bitlis Kalesi’nde Bulunan Sinan Bey (Kale) Hamamı ve Rölöve Çalışmaları Üzerine Bir Değerlendirme,” Erdem 80 (2021): 161-196. google scholar
• Şeref Han, Şerefname Kürt Tarihi. Çev. M. Emin Bozarslan, İstanbul: Ant Yayınları, 1971. google scholar
• Şerif, Aptürrahim. Ahlat Kitabeleri. İstanbul: Hamit Matbaası, 1932. google scholar
• Tekin, Rahmi. Vakıf Kayıtları Ekseninde Bitlis’in Kültür Mirası. Ankara: Hece Yayınları, 2021. google scholar Tihrani, Ebu BekrAi. Kitab-ı Diyarbekriyye, Çeviren Mürsel Öztürk, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014. google scholar
• Tokat, Muhammet Erşed. “17. Yüzyılda Bitlis Kent Dokusu.” Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, 2024. google scholar
• TOKAT, Muhammet Erşed. “Matrakçı Nasuh’un Bitlis Minyatüründe Kentin Mimari Dokusu,” Sanat Yazıları 51 (2024): 549-565. google scholar
• Tuncer, Orhan Cezmi. “13. Yüzyıla Ait Üç Kümbet.” Sanat Tarihi Yıllığı 6 (1976), 89A124. google scholar
• Tuncer, Orhan Cezmi. “Diyarbakır-Bitlis Kervan Yolu ve Üzerindeki Hanlarımız,” Vakıflar Dergisi XXV (1995): 9-34. google scholar
• Turan, Osman. Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2022 google scholar
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi. Cilt 2, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2019. google scholar
• Woods, John E. 300 Yıllık Türk İmparatorluğu Akkoyunlular. Çeviren Sibel Özbudun, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1993. google scholar
• Xosro, Nasır. Sefername. Çeviren Erkan Çardakçı, İstanbul: Avesta Yayınları, 2016. google scholar
• Yelen, Resul, “Selçuklu Çağı Anadolu Mimarisinde Malzeme ve Teknik (Doğu ve Güneydoğu Anadolu).” Doktora Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 2019. google scholar
• Yılmaz, Ahmet. “413 Numaralı Mufassal Tapu Tahrir Defterine Göre Bitlis Sancağı (1555-1556).” Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2010. google scholar
• Yılmaz, Bilal. “Muş Vakıfları.” Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 2009. google scholar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Evkaf Vakıflar (EV.VKF.) 14/18, 19 Kanun-i Evvel 1292 (31 Aralık 1876) google scholar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Hariciye Nezareti Tercüme Odası (HR.TO.) 583A1, 5 Zilhicce 1292 (2 Ocak 1876). google scholar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). ŞuraAyı Devlet (ŞD.) 426A32.2, 1 KanunAi Sani 1322 (14 Ocak 1907) google scholar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Tapu Tahrir (T.T.) 413, Tarihsiz. google scholar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Tapu Tahrir (T.T.) 730, 29 Zilhicce 1025 (7 Ocak 1617). google scholar