The Ottoman Translation Tradition as an Untouched Field of Research

Yıl 2020, Cilt: 60 Sayı: 1, 153 - 178, 30.06.2020

Sadık Yazar

https://doi.org/10.26650/TUDED2020-0042

Öz

Studies on translation activities in Turkey continue to increase in number, especially after the 2000s. Most of this research focuses on the Republican era, while a few focus on translations based on Western sources after the Tanzimat. In the long period from the thirteenth century to the Republican era, the Turkish translation tradition, whose sources in Islamic civilization were largely written in Arabic and Persian, did not attract much attention. In the first part of this article, which is intended to be a new invitation to researchers of Ottoman translation history, the previous studies on Ottoman translation history are arranged according to scientific disciplines, and we attempt to describe them by mentioning some representative studies. Following this section, some research questions related to the topic are listed, highlighting the areas of the Ottoman translation tradition that are open for fruitful research and investigation. It is emphasized that the Ottoman translation tradition is available to researchers as a untouched field, in such a way that it will expand and diversify the field of Translation Studies and it will be possible, going forward, to conduct more qualified research and studies on such translation texts in the field of Turkology. The last part of the article mentions the minimum level of qualifications expected of a historian of Ottoman translation.

Anahtar Kelimeler

Translation, history of the Ottoman translation, history of translation, translation studies, classical Turkish literature

Bakir Bir Araştırma Sahası Olarak Osmanlı Tercüme Geleneği

Öz

Türkiye’de çeviri etkinliklerine yönelik yapılan araştırma ve incelemeler, özellikle 2000’li yıllardan sonra artarak devam etmektedir; farklı disiplinlere mensup araştırmacılar tarafından gerçekleştirilen bu araştırmaların büyük bir bölümü Cumhuriyet dönemindeki çevirilere, az bir kısmı da Tanzimat sonrası Batı kaynaklı çevirilere odaklanmaktadır. XIII. yüzyıldan başlayarak Cumhuriyet dönemine kadarki uzun dönemde, kaynağını büyük oranda İslam medeniyetinde Arapça ve Farsça ile yazılan eserlerin oluşturduğu Türkçe tercüme geleneği ise yeteri kadar ilgiyi çekmemiştir. Zehra Toska ve Saliha Paker gibi araştırmacıların davetlerinden sonra, Osmanlı çeviri tarihi araştırmalarına yönelik yeni bir davet olması beklenen bu makalenin birinci kısmında; Osmanlı tercüme tarihine yönelik şu ana kadar yapılan araştırmalar, bilimsel disiplinlere göre sınıflandırılıp bazı temsilci çalışmalar zikredilerek betimlenmeye çalışılacaktır. Bu bölümü müteakiben Osmanlı tercüme geleneğinin araştırma ve incelemeye açık alanlarına işaret edilip konuyla ilgili bazı araştırma soruları sıralanacaktır. Böylece çeviribilimin alanını genişletip çeşitlendirecek, Türkoloji sahasında ise bu türden tercüme metinlerine yönelik daha nitelikli araştırma ve incelemelerin oluşmasını sağlayacak şekilde Osmanlı tercüme geleneğinin bakir bir alan olarak araştırmacıları beklediği vurgulanmaya çalışılacaktır. Makalenin sonuç kısmında ise Osmanlı çeviri tarihçisinin sahip olması beklenen asgari düzeydeki yeterlikleri üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tercüme (Çeviri), Osmanlı tercüme geleneği, tercüme (çeviri) tarihi, çeviribilim, klasik Türk edebiyatı

Kaynakça

• Abd el-Maksoud, B. S. M. (2004). Leylâ ile Mecnun Mesnevisinin Arap, Fars ve Türk Edebiyatı’nda Ele Alınış Biçimi ve Larendeli Hamdi’nin Eseri. Yayımlanmamış doktora tezi. İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Aksoy, B. (2005). Translation Activities in the Ottoman Empire. Meta, 50(3), 949-956.
• Atik, A. (2012). Bir Hulasa Denemesi: Cevrî ve Selîmnâme’si. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 8, 21-21.
• Bağdatlı Zihni. (2014). Yusuf u Züleyha (A. Doğan, Ed.). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Balcı, S. (2006). Osmanlı Döneminde Tercümanlık ve Bab-ı Ali Tercüme Odası. Yayımlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Balcı, S. (2013). Babıali Tercüme Odası. İstanbul: Libra Kitapçılık ve Yayıncılık.
• Bilkan, A. F. (2018). Osmanlı Zihniyetinin Oluşumu Kuruluş Döneminde Telif ve Tercüme. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Coşkun, M. (2007). Klasik Türk Şiirinde Edebi Tenkit Şairin Şaire Bakışı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Demircioğlu, C. (2005). From Discourse to Practice: Rethinking “Translation” (Terceme) and Related Practices of Text Production in the Late Ottoman Literary Tradition. Yayımlanmamış doktora tezi, Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul.
• Demircioğlu, C. (2006). Turkish Terms/Concepts for Translation from the Pre-Ottoman to Ottoman Periods: An Overview (1). Iranian Journal of Translation Studies, 4(15), 11-32.
• Demircioğlu, C. (2008). Tuzaklar ve ‘Kapılar’: Osmanlıda Çeviri Tarihini Araştırırken Nereden Başlamalı?” [Traps and ‘Doors’: Where to Start in Studying Ottoman Translation History].
• Asalet Erten (ed.), Uluslararası Çeviribilim Konferansı Bildirileri, Çeviribilimde Yeni Ufuklar, 11-12 Mayıs 2006, Proceedings of The International Translation Studies Conference, içinde (ss. 237-249). Ankara: Bizim Büro Yayıncılık.
• Demircioğlu, C. (2009). 19. Yüzyıl Sonu Türk Edebiyatında ‘Tercüme Kavramı. Journal of Turkish Studies (Türklük Bilgisi Araştırmaları), Kaf Dağının Ötesine Varmak, Günay Kut Armağanı, II(27), 13-31.
• Demircioğlu, C. (2013). El-Cahız’dan Manastırlı Memet Rıfat’a: Arap Çeviri Kuramcıları ile Osmanlı Mütercimleri Arasındaki Bağlantılar. Turkish Studies, 8(13), 739-759.
• Demircioğlu, C. (2016). Çeviribilimde Tarih ve Tarihyazımı. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Demircioğlu, C. (2018). 19. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda “Çeviri”ye Yüklenen İşlevler. Journal of Turkish Studies (Türklük Bilgisi Araştırmaları), Saliha Paker Armağanı, 49, 179-202.
• Dilçin, C. (1993). Mantıkut-Tayr’ın Manzum Çevirileri Üzerine Bir Karşılaştırma. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, XXXVI(1-2), 35-52.
• Fazlıoğlu, İ. (2003). Osmanlı Döneminde “Bilim” Alanındaki Türkçe Telif ve Tercüme Eserlerin Türkçe Oluş Nedenleri ve Bu Eserlerin Dil Bilincinin Oluşmasındaki Yeri ve Önemi. Kutadgubilig: Felsefe - Bilim Araştırmaları, 3, 151-184.
• Gırnati, E. M. el. (2015). Tercüme-i Tuhfetü’l-Elbab ve Nuhbetü’l-A’cab/ Gırnati Seyahatnamesi (S. Yazar, Ed.). İstanbul: Büyüyenay.
• Gottfried, H. (2002). Some Consideretions About the Terğüme-i Darîr based on manuscripts in German Libraries. Journal of Turkish Studies /Türklük Bilgisi Araştırmaları, 26, 323-337.
• Güleç, İ. (2008). Türk Edebiyatında Mesnevi Tercüme ve Şerhleri. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Günergun, F. (2012). Osmanlı’nın Avrupa Bilimi ile Münasebetleri 16-17. yy.’da Türkçe Çeviriler. (P. Burke, R. Po-chia Hsia, Ed.), Erken Modern Avrupa’da Kültürel Çeviri. içinde (ss. 225-248). İstanbul: İş Bankası Yayınları.
• Hagen, G. (2003). Translations and Translators in a Multilingual Society: A Case Study of Persian-Ottoman Translations, Late Fifteenth to Early Seventeenth Century. Eurasian Studies, 2(1), 95–134.
• Handan Konar, Ayşe. (2018). “‘Ol Dil-Ârâma geyür Rûmî Kabâ’” “ ‘İdüp Sihrile Tecdîd’”: 15. Ve 16. Yüzyıl Mesnevilerinde Tercüme Üzerine Söylenenler. Journal of Turkish Studies (Türklük Bilgisi Araştırmaları), Saliha Paker Armağanı, 49, 243-256.
• İsen, M. (2003). Türkçe’nin Yazı Dili Oluşumunda Çevirilerin Rolü. B. Yediyıldız (ed.). Dil, Kültür ve Çağdaşlaşma. İçinde (ss. 137-152). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
• Jakobson, R. (1959). On linguistic aspects of translation. On translation, 3, 30–39.
• Karahan, A. (1991). İslam Türk Edebiyatında Kırk Hadis: Toplama, Tercüme ve Şerhleri (2. bs). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı yayınları. Kartal, A. (2001). Sa’dî-i Şîrâzî’nin Gülistân İsimli Eserinin Türkçe Tercümeleri.
• Bilig, 16, 99-126. Kartal, A. (2003a). Câmî’nin Yûsuf u Züleyhâ’sı ile Hamdullâh Hamdî’nin Yûsuf u Züleyhâ’sının Mukayesesi. Diriözler Armağanı. İçinde (ss. 93-139). Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• Kartal, A. (2003b). Kartal, Ahmet, “Şebüsterî’nin Gülşen-i Râz’ı ile Elvân-ı Şirâzî’nin Gülşen-i Râz Tercümesi’nin Mukayesesi. Türk Dili ve Edebiyatı Makaleleri, 3, 121-176.
• Kayaoğlu, T. (1998). Türkiye’de Tercüme Müesseseleri. İstanbul: Kitabevi.
• Kerman, Z. (1978). 1862-1910 Yılları Arasında Victor Hugo’dan Türkçeye Yapılan Tercümeler Üzerinde Bir Araştırma. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Koç, H. (2004). Cultural Repertoire as a Network of Translated Texts: The New Literature After the Tanzimat Period (1830-1870). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul.
• Kortantamer, T. (1994). Teori Zemininde Metin Şerhi Meselesi. Ege Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, VIII, 1-10.
• Mahdum, A. N. (2001). Ravzatü’ş-şühedâ ile Hadîkatü’s-sü’edâ Mukayesesinin Işığında Eski Türk Edebiyatında Tercüme Anlayışı. Yayımlanmamış doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Meral, A. (2013). A Survey of Translation Activity in the Ottoman Empire. Osmanlı Araştırmaları, 42, 105-155.
• Özmen, C. (2016). Osmanlı İmparatorluğu’nda Bilimi Çevirmek: Osmanlı Bilim Repertuarlarında “Değişim Özneleri” Olarak Mütercim-Hocalar (1789-1839). Osmanlı Araştırmaları, 48, 143-170.
• Öztoprak, N. (1993). Klâsik Türk Edebiyatında Manzum Yüz Hadisler. Yayımlanmamış doktora tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Paker, S. (2002). Translation as Terceme and Nazire: Culture-bound Concepts and their Implications for a Conceptual Framework for Research on Ottoman Translation History. Crosscultural Transgressions, Research Models in Translation Studies II Historical and Ideological Issues. İçinde (ss. 120-143). Amsterdam: St Jerome Publishing.
• Paker, S. (2004). Türkiye Odaklı Çeviri Tarihi Araştırmaları, Kültürel Hafıza, Unutuş ve Hatırlayış İlişkileri. Journal of Turkish Studies (Türklük Bilgisi Araştırmaları), Günay Kut Armağanı, III(28), 275-284.
• Paker, S. (2007). Influence-Imitation-Translation OR Translation-Imitation-Influence? A Problematic Interrelationship in Mehmed Fuad Köprülü’s Literary-Historical Discourse. A. P. Christidis (Ed.), Language, Society, History: The Balkans içinde (ss. 265-277). Thessaloniki: Centre for Greek Language.
• Paker, S. (2009). Tercüme ve Nazire olarak Çeviri: Kültüre Bağlı Kavramlar. Journal of Turkish Studies / Türklük Bilgisi Araştırmaları (Cem Dilçin Armağanı), 33(2), 89-110.
• Paker, S. (2014). Tercüme, Telif ve Özgünlük Meselesi. Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları IX Metnin Halleri: Osmanlı’da Telif, Tercüme ve Şerh içinde (ss. 37-71). İstanbul: Klasik Yayınları.
• Pistor-Hatam, A. (1998). The Art of Translation: Rewriting Persian Texts from the Seldjuks to the Ottomans. Archiv Orientalni : Quarterly Journal of African and Asian Studies, VIII. cilt [Essays on Ottoman Civilization : Proceedings of the XIIth Congress of the Comité International d’Etudes Pré-Ottomanes et Ottomanes] içinde (ss. 305-316). Praha: Academy of Sciences of the Czech Republic.
• Selçuk, B. (2017). Osmanlı Nesir Geleneğinde Çeviri Anlayışı, Ahlaku’s-Saltana Çevirileri Örneği. Osmanlı Nesrinin Dili içinde (ss. 339-363). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• Sucu, N. (2006). Eski Türk Edebiyatında Tercüme Geleneği. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 19, 125-148. Şahin, E. S. (1997). Kasîde-i Bürde’nin Türkçe Şerh ve Tercümeleri. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Şeşen, R. (1991). Onbeşinci Yüzyılda Türkçeye Tercümeler. Mimar Sinan Üniversitesi Fen/Edebiyat Fakültesi Dergisi, 1, 213-233.
• Şeşen, R. (2004). Lale Devrinde Yenileşme Hareketleri ve Tercüme Edilen Eserler. Journal of Turkish Studies = Türklük Bilgisi Araştırmaları, XXVIII(2), 47-57on.
• Terzioglu, D. (2007). Bir Tercüme ve Bir İntihal Vakası: Ya da İbn Teymiyye’nin Siyasetü’ş-Şeriyyesini Osmanlıcaya Kimler Nasıl Aktardı? Journal of Turkish Studies (Türklük Bilgisi Araştırmaları),Şinasi Tekin Armağanı, II(31), 247-275.
• Toska, Z. (2000). İleriye Yönelik Araştırmalarla İlgili Olarak Eski Türk Edebiyatı Sahasında Yazılmış Olan Çeviri Metinleri Değerlendirmelerde İzlenecek Yöntemler Ne Olmalıdır. Journal of Turkish Studies (Türklük Bilgisi Araştırmaları), XXIV,(1), 291-306.
• Toska, Z. (2002). Evaluative Approaches to Translated Ottoman Turkish Literature in Future Research. Saliha Paker (ed.), Translations: (re)shaping of literature and culture. içinde (ss. 58-76). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• Toska, Z., & Kuran Burçaoğlu, N. (2010). Ferideddin-i Attar’ın Mantıku’t Tayr adlı Yapıtı’nın 14, 16, 17 ve 20. Yüzyıllarda Yapılmış Türkçe Yeniden Yazımları. Çeviriye Bilimsel Yaklaşımlar. İçinde (ss.108122). İstanbul: Multilingual.
• Toska, Z., & Paker, S. (1997). A Call for Descriptive Translation Studies on the Turkish Tradition of Rewrites. M. Snell-Hornby, Z. Jettmarova, K. Kaindl (ed.). Translation as Intercultural Communication. İçinde (ss. 79-88). Amsterdam: John Benjamin Publishing Company.
• Yasa, Ş. Alpaslan. (2003). La Traduction Chez les Turcs Anciens et sous la Dynastie Abbasside. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 20(2), 203-223.
• Yazar, S. (2010). New Testament Translations On The Ottoman Period (XIII-XIX Century). 32th Conferance of Melcom.Yayımlanmamış Bildiri. Cordoba.
• Yazar, S. (2011). Anadolu Sahası Klâsik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Yazar, S. (2014). Osmanlı Dönemi Şiir Tercümesinde Karşılaşılan Biçimsel (nazım biçimi, aruz ve kafiye) Zorluklar. Hatice Aynur-Müjgân Çakır-Hanife Koncu-Selim S. Kuru-Ali Emre Özyıldırım (hazırlayanlar), Metnin Hâlleri: Osmanlıʼda Telif, Tercüme ve Şerh içinde (ss. 248-293), İstanbul: Klasik Yayınları.
• Yazar, S. (2018). Bir Tercüme Metni Olarak Cem Sultân’ın Cemşîd ü Hurşîd Mesnevisine Dair Bazı Dikkatler, B. Kemikli, O. Kocatürk (Ed.), Cem Sultan ve Dönemi içinde (ss. 171-182). Bursa: Osmangazi Belediyesi Yayınları.
• Yazar, S. (2019). Nergisî (ö. 10441636) ve İshak Hocası Ahmed Efendi (ö. 11201708) Örnekleminde Osmanlı’da Tercüme Nazariyesi. M. Kaçar, Ö. Bozkurt (ed.). Fuat Sezgin Anısına-Bilim Tarihine Yeni Bakışlar içinde (ss. 245-261), Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi Yayınları.
• Yıldız, A. (2013). Çakeri Yusuf u Züleyhâ. Ankara: Hitabevi.