Human Translators and Artificial Intelligence in the Translation of Onomatopoeias and Interjections Based on the Problematic of the Arbitrariness/Motivation of the Sign

Yıl 2024, Cilt: 64 Sayı: 2, 485 - 516, 28.08.2024

Dilber Zeytinkaya

https://doi.org/10.26650/TUDED2024-1466278

Öz

Sounds that imitate and depict human voices, animal sounds, sounds of nature, and sounds emanating from objects can be defined as onomatopoeia. Interjections are words that convey emotions such as joy, pain, surprise, greeting, approval, disapproval, fear, and hesitation. As an interdisciplinary field of study for linguistics and translation studies, it is important to elucidate how onomatopoeias and interjections are written, how they are translated, and which translation strategies are used. Can an artificial intelligence tool translate onomatopoeias and interjections? In this study, the research object was the French comic strip Lucky Luke–Daisy Town. Published in 1989 by Milliyet Publishing House and in 2000 by Yapı Kredi Publishing House, the Turkish translations of Red Kit–Papatya Kasabası and the English translations of A Lucky Luke Adventure–Daisy Town published in 2016 by Cinebook Publishing House were analyzed. Translations by human translators and translation suggestions of the artificial intelligence tool ChatGPT3.5 were compared and interpreted within the scope of linguistics and translation studies. Because the emergence of onomatopoeias and interjections is associated with the emergence of language, assumptions about the emergence of language are included. Sound symbolism, in onomatopoeia is one of the main subject areas, was emphasized, and the relationship between sound and meaning was analyzed. The concept of language sign was clarified, and the arbitrariness/motivation of the sign was discussed. The study concluded that human translators preferred the substitution strategy the most, used the borrowing strategy and perspective shifting strategies at the same rate, and preferred the word-for-word translation strategy the least. The results revealed that artificial intelligence cannot provide perfect results in every field and under every condition. Thus, human translators cannot be replaced for a long time, particularly in the translation of works containing humor, metathesis, onomatopoeias, and interjections.

Anahtar Kelimeler

Onomatopoeia, Interjection, Linguistics, Translation Studies, Artificial Intelligence

Göstergenin Nedensizliği/Nedenliliği Sorunsalından Hareketle Yansıma Seslerin ve Ünlemlerin Çevirisinde İnsan Çevirmenler ve Yapay Zekâ

Öz

İnsan seslerini, hayvan seslerini, doğa seslerini, nesnelerden çıkan sesleri taklit ve tasvir eden sesler, yansıma sesler olarak tanımlanabilir. Ünlemler ise sevinç, acı, şaşkınlık, selamlama, onaylama, onaylamama, korku, tereddüt gibi duyguları ileten sözcüklerdir. Hem dil biliminin hem de çeviri biliminin çalışma alanı olarak disiplinlerarası bir konumda yer alan yansıma seslerin ve ünlemlerin nasıl yazıldıkları, nasıl çevrildikleri ve hangi çeviri stratejilerine başvurulduğu önem teşkil eder. Yapay zekâ aracı yansıma sesleri ve ünlemleri çevirebilir mi? Bu çalışmada Fransızca çizgi roman Lucky Luke - Daisy Town araştırma nesnesi olarak belirlenmiştir. 1989 yılında Milliyet Yayınları ve 2000 yılında Yapı Kredi Yayınları tarafından yayımlanan Türkçe Red Kit - Papatya Kasabası ile 2016 yılında Cinebook yayınevi tarafından yayımlanan İngilizce A Lucky Luke Adventure - Daisy Town adlı çeviriler incelenmiştir. İnsan çevirmenlerin çevirileriyle, yapay zekâ aracı ChatGPT3.5’in çeviri önerileri karşılaştırılarak dil bilimi ve çeviri bilimi kapsamında yorumlanmıştır. Yansıma seslerin ve ünlemlerin ortaya çıkışı dilin doğuşuyla ilişkilendirildiği için dilin doğuşuna dair varsayımlara yer verilmiştir. Temel konu alanlarından biri yansıma sesler olan ses sembolizmi üzerinde durulmuş, ses-anlam ilişkisi irdelenmiştir. Dil göstergesi kavramına açıklık getirilmiş, göstergenin nedensizliği/nedenliliği tartışılmıştır. İnsan çevirmenlerin en çok ikame stratejisini tercih ettikleri saptanırken, ödünçleme stratejisi ile bakış açısı kaydırma stratejilerini aynı oranda kullandıkları, en az sıklıkla ise sözcüğü sözcüğüne çeviri stratejisini tercih ettikleri sonucuna varılmıştır. Yapay zekânın her alanda, her koşulda mükemmel sonuçlar veremeyeceği ortaya konmuştur. Özellikle mizah, göçüşme, yansıma ses ve ünlem içeren eserlerin çevirilerinde insan çevirmenlerin yerinin uzun bir süre doldurulamayacağı anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Yansıma Ses, Ünlem, Dil Bilimi, Çeviri Bilimi, Yapay Zekâ

Kaynakça

• Adalar Subaşı, D. (2016). Arapçada ses yansımalı sözcüklere genel bir bakış. The Journal of Academic Social Science Studies, 46(4), 69-83. google scholar
• Aksan, D. (2006). Anlambilim konuları ve Türkçenin anlambilimi (4. bs.). Ankara: Engin Yayınevi. google scholar
• Aksan, D. (2015). Her yönüyle dil: ana çizgileriyle dilbilim (6. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Akteker, O. (2022). Doğal konuşucunun ses sembolizmine dair sezgisel bilgileri üzerine bir araştırma. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 7(2), 1007-1035. doi: https://doi.org/10.32321/ cutad.1181636 google scholar
• Akyıldız Ay, D. (2017). Ses sembolizmi ve ses-anlam uyumunun farklı bir sınıflandırma denemesi. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 57(57), 17-27. doi: 10.26561/iutded.369143 google scholar
• Akyıldız Ay, D. (2021). İki dilli sözlüklerde yansıma sözcüklerin tanımlanma sorunları. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 6(1), 70-88. doi: 10.32321/cutad.824317 google scholar
• Aydın, A. (2018). Anadolu ağızlarında ünlemler ve bir sınıflandırma denemesi. Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi (SKAD), 4(7), 101-162. doi: https://doi.org/10.25306/skad.417143 google scholar
• Başkan, Ö. (2006). Dilde yaratıcılık. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları. google scholar
• Baydar, T. (2016). Ünlem üzerine. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, (7), 127-151. google scholar
• Bayrav, S. (1998). Yapısal dilbilimi. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları. google scholar
• Berk, Ö. (2005). Kuramlar ışığında açıklamalı çeviribilim terimcesi. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları. google scholar
• Berman, A. (1984). L’epreuve de l’etranger. Paris: Gallimard. google scholar
• Berman, A. (1985). La traduction comme epreuve de l’etranger. Texte, (4), 67-81. google scholar
• Bevere, M. ve Goscinny, R. (1983). Lucky Luke - Daisy Town. Dargaud Editeur. google scholar
• Bevere, M. ve Goscinny, R. (1989). Red Kit - Papatya Kasabası. İstanbul: Milliyet Yayınları. google scholar
• Bevere, M. ve Goscinny, R. (2016). A Lucky Luke Adventure - Daisy Town (J. Saincantin, Çev.). Cinebook. google scholar
• Bevere, M. ve Goscinny, R. (2020). Red Kit - Papatya Kasabası (3. bs.). (E. Canberk, Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. google scholar
• Brisset, A. (1990). Sociocritique de la traduction: theatre et alterite au Quebec (1968-1988). Montreal: Le Preambule. google scholar
• Carpintero, R. (2021). Çizgi Roman ve Anlatıbilim (Z. Yavuz ve F. Karaçay, Çev.). İstanbul: Hiperyayın. google scholar
• Catford, J. C. (1965). A linguistic theory of translation: an essay in applied linguistics. London: Oxford University Press. google scholar
• Delisle, J. (1986). Dans les coulisses de l’adaptation theâtrale. Circuit, (12), 3-8. google scholar
• Demircan, Ö. (1996a). Türkçede yansımaların özüne doğru. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, (7), 175-191. google scholar
• Demircan, Ö. (1996b). Türkçenin sesdizimi. İstanbul: Der Yayınları. google scholar
• Demircan, Ö. (1997). Türkçede nedenli göstergeler: yansımalarda anlamlama. VIII. Uluslararası Türk Dilbilimi Konferansı Bildirileri, 7-9 Ağustos 1996, Ankara 1997: 191-206. google scholar
• Dövencioğlu, D. (2023). Ses sembolizmi ve nesne algısı ilişkisine dair bir inceleme. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 10(4), 899-906. google scholar
• Eker, S. (2003). Çağdaş Türk dili. Ankara: Grafiker Yayınları. google scholar
• Eren, H. (2010). Onomatopee’lere ait notlar. Journal of Turkology, (10), 55-58. doi: https://doi.org/10.18345/ tm.00039 google scholar
• Ersöz, S. (2018). Türkçede göçüşme: tanım ve tasnif. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7(4), 2189-2203. google scholar
• Guidere, M. (2008). Introduction a la traductologie. Penser la traduction: hier, aujourdh’ui, demain. Bruxelles: De Boeck. google scholar
• Guiraud, P. (1999). Anlambilim (B. Vardar, Çev.). İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları. google scholar
• Halim, V. M., Nitsa, A., Ayuretno, A. ve Santoso, W. (2024). Onomatopoeia types and translation strategies: A case study on the webtoon “Lore Olympus”. SALEE: Study of Applied Linguistics and English Education, 5(1), 271-289. https://doi.org/10.35961/salee.v5i1.964 google scholar
• Hermans, T. (1988). On Translating Proper Names, with reference to De Witte and Max Havelaar. London/ Atlantic Highlands: The Athlone Press. google scholar
• İçel, D. (2017). Çeviri odaklı Fransızca sözcük bilgisi. Ankara: Delta Kültür Yayınevi. google scholar
• Karaağaç, G. (2022). Dil bilimi terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Kaynak, O. (1969). Türkçede bağlaçlar. Türk Dili, (19), 209, 697-705. google scholar
• Kerimoğlu, C. (2016). Dilin köken arayışları I: Dilin kökeniyle ilgili akademik tartışmalar. Dil Araştırmaları, (18), 47-84. google scholar
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri (3. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Kıran, A. ve Korkut, E. (2018). Fransızca sözcük bilgisi (3. bs.). Ankara: Seçkin Yayıncılık. google scholar
• Külebi, O. (1990). Türkçe ünlemlerin kullanımbilim (pragmatics) yönünden incelenmesi. Dilbilim Araştırmaları, 1(10), 10-34. google scholar
• Lederer, M. (1994). La traduction aujourd’hui. Paris: Hachette. google scholar
• Odacıoğlu, C. (2016). Çeviribilimde yerelleştirme paradigmasına doğru (Doktora tezi). Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp. google scholar
• Odacıoğlu C. ve Barut, E. (2018). Çeviri usul, strateji ve yöntemleri üzerine bir derleme. Tarih Okulu Dergisi, 11(34), 1363-1392. doi: 10.14225/Joh1184 google scholar
• Omuralieva, A. (2019). Yansımalı kelimeler üzerine bir bibliyografya denemesi. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD), 3(2), 257-267. doi: 10.30563/turklad.521448 google scholar
• Özbek, E. E. (2019). Tuva Türkçesinde yansıma sözler. Türkbilig, (38), 11-30. Erişim adresi: https:// dergipark.org.tr/tr/pub/turkbilig/issue/54283/736346 google scholar
• Rzayev, M. (2021). Yansıma sözcükler ve dilin nedensizlik ilkesi. Turkuaz Uluslararası Türk Dünyası Bilimsel Araştırmalar Dergisi, 2(2), 175-188. doi: 10.54970/turkuaz.1019374 google scholar
• Safitri, F. ve Setiadi, R. (2020). Sociocultural components in the translation of onomatopoeia from French into Indonesian. 4th International Conference on Language, Literature, Culture, and Education (ICOLLITE 2020) Advances in Social Science, Education and Humanities Research, volume 509, 246-251. google scholar
• Sarı, İ. (2023). Dil ikonikliği, yansıma sözcükler ve Türkçenin sözvarlığı bağlamında dilde görsel ikoniklik. Türkbilig, (46), 31-42. google scholar
• Sasamoto, R. (2019). Onomatopoeia and relevance: communication of impressions via sound. Palgrave Macmillan. google scholar
• Saussure, F. (1998). Genel dilbilim dersleri (B. Vardar, Çev.). İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları. google scholar
• Serin, A. (2005, 24 Nisan). Baba-oğul, işleri balon doldurmak. Erişim adresi: https://www.hurriyet.com. tr/kelebek/baba-ogul-isleri-balon-doldurmak-314116 google scholar
• Şahin, M. (2023). Yapay çeviri. İstanbul: Çeviribilim Yayınları. google scholar
• Tanış Polat, N. (2023). Yapay zekâ ve çeviri: mütercim-tercümanlık alanında yeni bir paradigma. Diyalog Interkulturelle Zeitschrift Für Germanistik, 11(2), 482-487. google scholar
• Tahir Gürçağlar, Ş. (2014). Çevirinin ABC’si (2. bs.). İstanbul: Say yayınları. google scholar
• Turan, D. (2021). Çocuk yazını çevirisinde ses yansımaları. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 61(2), 1222-1245. google scholar
• Ünsal, G. (2011). Türkçenin yabancı dil olarak öğretiminde yansıma biçim ve sözcüklerin yeri. Sosyal Bilimler Dergisi, (1), 223-243. google scholar
• Ünveren, D. (2019). Yabancı dil olarak Türkçenin öğretiminde onomatopiler (yansımalar). EKEV Akademi Dergisi, (79), 83-99. google scholar
• Vardar, B. (2001a). Dilbilimin temel kavram ve ilkeleri. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları. google scholar
• Vardar, B. (2001b). Dilbilim yazıları. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları. google scholar
• Vardar, B. (2007). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü (2. bs.). İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları. google scholar
• Venuti, L. (1992). Rethinking translation: discourse, subjectivity, ideology. London and New York: Routledge. Erişim adresi: https://archive.org/details/rethinking-translation-venuti google scholar
• Vinay, J. P. ve Darbelnet, J. (1958). Stylistique comparee du français et de l’anglais: methode de traduction. Paris: Didier. google scholar
• Yalçın, P. (2018). Çeviri stratejileri ve işlemleri açısından “Değirmenimden Mektuplar” adlı eserin incelenmesi. G. Taşkıran, E. Geçgin (Ed.), CUDES 2018: VII. International Congress on Current Debates in Social Sciences içinde (s. 129-138). google scholar
• Zulfugarova, N. ve Yüksel, C. A. (2019). Kiki ve Bouba etkisi olarak bilinen ses ve şekil sembolizmi teorisinin pazarlamada kullanımı. Galatasaray Üniversitesi İletişim Dergisi, (31), 327-338. google scholar
• Zülfikar, H. (1995). Türkçede ses yansımalı kelimeler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar