Divânu Lûgâti’t-Türk’teki Tekçil (Donuk) Türetim Ekleri Üzerine Biçim Bilimsel Bir İnceleme

Yıl 2025, Cilt: 65 Sayı: 1, 35 - 48, 02.05.2025

Gizem Uluscu

https://doi.org/10.26650/TUDED2025-1438376

Öz

Biçim birimler, dilde anlam ayırıcı özelliğe sahip en küçük dilsel birimdir. Biçim birimler, dilde yalnız başına görülüp görülememelerine göre bağımlı ve bağımsız biçim birimler olmak üzere ikiye ayrılır. Tekçil biçim birimler ise dilde kullanımları bir ya da birkaç kereye mahsus olan biçim birimlerdir. Tekçil biçim birimler, çeşitli araştırmacılar tarafından farklı terimlerle karşılanmıştır. Türkçede tekçil biçim birimler ek şeklinde görülebileceği gibi tek başına görünemeyen kökler şeklinde de karşımıza çıkmaktadır. Bugüne kadar yapılan çalışmalarda genellikle standart Türkiye Türkçesinde tek başına görünemeyen kökler üzerine yoğunlaşılmıştır. Bu çalışmada ise 11. yüzyılda Kaşgarlı Mahmud tarafından kaleme alınan Divânu Lûgâti’t-Türk adlı eserdeki eklerde görülen tekçil biçim birimler incelenmiştir. Bu amaçla Divânu Lûgâti’t-Türk’ün Dankoff-Kelly (1982-1985), Atalay (1985-1986), Ercilasun-Akkoyunlu (2015) ve Kaçalin (2019) tarafından yapılan yayımları karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Yine Divânu Lûgâti’t-Türk üzerine biçimbilimsel çalışmalar yürütmüş olan Bilgen (1989), Nalbant (2008) ve Herkmen (2009) tarafından ortaya konan çalışmalar da taranmıştır. Eserde tespit edilen tekçil türetim ekleri ad ve eylem tabanlarına gelenler olmak üzere kategorize edilmiştir. Taranan etimolojik sözlükler, dilbilgisi kitapları ve makaleler sonucunda bu ekler hakkında elde edilen araştırmacı görüşlerine ve -varsa- bu ekler ve eklendikleri sözcüklerin etimolojik yapısı hakkındaki tartışmalara da yer verilmiştir. Eklerin eklendikleri ad ve eylem tabanlarında ne gibi anlamsal ve yapısal değişikliklere sebep oldukları üzerinde durulmuştur. Çalışmanın sonuç bölümünde ise eserde tespit edilen on dört tekçil türetim eki hakkında değerlendirmeler yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Biçim birim , Tekçil biçim birim , Türetim ekleri , Divânu Lûgâti , Biçim bilimi

Etik Beyan

Yok

Destekleyen Kurum

Yok

Teşekkür

Yok

A Morphological Analysis of Unique Derivational Suffixes in Divânu Lugâti’t-Türk

Öz

Morphemes are the smallest linguistic units in a language that posses meaning-separating characteristic. They are classified as bound or free morphemes based on their ability to stand alone. Unique morphemes are those whose use in a language is limited to one or few instances. Various researchers have referred to unique morphemes using different terminologies. In Turkish, these morphemes can appear as affixes or as roots that cannot occur independetly. Previous studies have primarily focused on roots that do not stand alone in strandard Turkish. These study examines the unique morphemes found in the suffixes of Divânü-Lugâti’t-Türk, written by Kashgarlı Mahmud in the 11th century. To achieve this, the editions of Divânu Lûgâti’t-Türk by Dankoff-Kelly (1982-1985), Atalay (1985-1986), Ercilasun-Akkoyunlu (2015), and Kaçalin (2019) were comparatively analysed. Additionally, the works of Bilgen (1989), Nalbant (2008), and Herkmen (2009), who conducted morphological studies on Divânu Lûgâti’t-Türk, were also reviewed. The study categorises the unique derivational suffixes identified based on their occurrence with noun and verb bases. It also incorporates researchers’ opinions from etymological dictionaries, grammar books, and articles, discussing their etymological structures and the words they modify. The semantic and structural changes these suffixes induce in the noun and verb bases are highlighted. In the concluding section, fourteen unique derivational suffixes identified in the work are evaluated.

Anahtar Kelimeler

Morpheme , Unique morpheme , Derivational suffixes , Divânu Lûgâti , Morphology

Kaynakça

• Akar, Ali. "Eski Türkçeden Oğuzcaya Saklantılar." Köktürk Yazısının Okunuşunun 125. Yılında Orhun’dan Anadolu’ya Uluslararası Türkoloji Sempozyumu içinde, ed. Şaban Doğan ve Melis Sezen Güneş. Kesit Yayınları, 2018. google scholar
• Atalay, Besim. Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I-III. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1985. google scholar
• Atalay, Besim. Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi - Endeks. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1986. google scholar
• Bacanlı, Eyüp ve Saide Tokuç. "Cranberry morphemes in Turkish." Turkic Languages 22 no. 1 (2018): 63-84. google scholar
• Bang Kaup,Willi. Berlindeki Macar Enstitüsünden Türkoloji Mektupları (1925-1934). çev. Şinasi Tekin. Atatürk Üniversitesi Basımevi, 1980. google scholar
• Bilgen, İpek. "Dîvânü Lügâti't-Türk'te Söz Yapımı." Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, 1989. Ulusal Tez Merkezi (7730). google scholar
• Boz, Erdoğan. Türkiye Türkçesi Biçimsel ve Anlamsal İşlevli Biçim Bilgisi. Gazi Kitabevi, 2015. google scholar
• Boeschoten, Hendrik. A Dictionary of Early Middle Turkic. Brill, 2022. google scholar
• Brockelmann, Carl. Osttürkische Grammatik der islamischen Litteratur-Sprachen Mittelasiens. E. J. Brill, 1954. google scholar
• Brockelmann, Cari. Mltteltürklscher Wortschatz nach Mahmüd al-Kâsgaris Divân lugât at-Turk Mltteltürklscher Wortschatz nach Mghmüd al-Kâsgaris Divân lugât at-Turk. Korösi Csoma-GeseLLschaft, 1964. google scholar
• Clauson, Sir Gerard. "Three Notes on Early Turkish." Türk Dlll Araştırmaları Yıllığı - Belleten 14, 1967: 1-18. https://dergipark.org.tr/tr/ downLoad/articLe-fiLe/505957 google scholar
• CLauson, Sir Gerard. An Etymologlcal Dlctlonary of Pre-Thlrteenth-Century Turklsh. Oxford University, 1972. google scholar
• Çolak, Gülcan. Türkçede Fosll Kellmeler. Bilge Kültür Sanat YayınLarı, 2017. google scholar
• Dankoff Robert ve James Kelly. Mahmüd al-Kâsyari Compendı’um of The Turklc Dlalects (Divânu Luyât at-Turk) l-lll. Harvard University, 1982-1985. google scholar
• Demirci, Ümit Özgür (2010). "Eski Türkçede Fiiller." Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2010. Ulusal Tez Merkezi (277497). google scholar
• Doerfer, Gerhard. Türklsche und Mongollsche Elemente lm Neuperslschen I-IV. Franz Steiner, 1963-1975. google scholar
• Doerfer Gerhard ve Semih Tezcan. Wörterbuch des Chaladsch (Dlalekt von Charrab). Akademiai Kiado, 1980. google scholar
• Doğan, Aybüke Betül (2023). "Komşuluk Üzerine Bir İnceleme: Eski Türkçe Metinler Tanıklığında." Akademlk Dll ve Edeblyat Derglsl 7, no.1 (2023): 68-102. https://doi.org/10.34083/akaded.1264522 google scholar
• Dybo, Anna Vladimirovna. Semantlceskaja rekonstrukclja v altajskoj etlmologll. Somatlceskle termlny (plecevoj pojas). Skola “Jazyki russkoj kuftury”, 1996. google scholar
• Eker, Süer. "Divânü Lugâti’t-Türk ve İran dillerinden kopyalar üzerine I." Internatlonal Journal of Central Aslan Studles 13 (2009): 233-283. google scholar
• Eraslan, Kemal. Eskl Uygur Türkçesl Gramerl. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2012. google scholar
• Ercilasun, Ahmet Bican ve Ziyad Akkoyunlu. Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâtl’t-Türk Glrlş-Metln-Çevlrl-Notlar-Dlzln. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015. google scholar
• Ercilasun, Ahmet Bican. Dîvânu Lugâtl’t-Türk'tekl Şllrler ve Atasözlerl. Bilge Kültür Sanat, 2020. google scholar
• Erdal, Marcel. Old Turklc Word Formatlon. A Functlonal Approach to the Lexlcon I-II. Harrassowitz, 1991. google scholar
• Erdal, Marcel. A Grammar of Old Turklc. Brill, 2004. google scholar
• Eren, Hasan. Türk Dlllnln Etlmolojlk Sözlüğü. Bizim Büro Basımevi, 1999. google scholar
• Gabain, Annemarie von. Eskl Türkçenln Gramerl. çev. Mehmet Akalın. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1988. google scholar
• Gombocz, Zoltân. Dle Bulgarlsh-Türklschen Lehnwörter İn der Ungarlschen Sprache. Societe Finno-Ougrienne, 1912. google scholar
• Gülensoy, Tuncer. Türklye Türkçeslndekl Türkçe Sözcüklerln Köken Bllglsl Sözlüğü. Etlmolojlk Sözlük Denemesl I-II. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. google scholar
• Güner, Galip. "Karahanlı Türkçesinde Fiil." Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi, 2008. Ulusal Tez Merkezi (231066). google scholar
• Güner, Galip. "Dîvânü Lugâti't-Türk'te Geçen Ulas/Öles 'Süzgün, Baygın' Kelimesinin Okunuşu, Anlamı ve Yapısı Üzerine Düşünceler." Turklsh Studles 6, no. 1 (2011): 1259-1263. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.1948 google scholar
• Güngör, Okan Celal. "Derleme Sözlüğü'ne Göre Türkçede Rüzgâr Adları." Türk Dlll ve Edeblyatı Derglsl 60, no.1 (2020): 289-329. https://doi.org/10.26650/TUDED2019-0006 google scholar
• Hacıeminoğlu, Necmettin. Karahanlı Türkçesl Gramerl. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996. google scholar
• Hamilton, James Russell. Dunhuang Mağarası'nda Bulunmuş Buddhacılığa İllşkln Uygurca El Yazması İyl ve Kötü Prens Öyküsü. çev. google scholar
• Vedat Köken. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011. google scholar
• Herkmen, Dilek. "Dîvânü Lugati't-Türk'te Fiil Yapımı." Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2009. Ulusal Tez Merkezi (249586). google scholar
• İmer, Kamile, Ahmet Kocaman ve A. Sumru Özsoy. Dllblllm Sözlüğü. Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2011. google scholar
• Kaçalin, Mustafa Sinan. "Divanü Lugâti’t-Türk Üzerine Birkaç Söz." Türk Dlll 683 (2008): 536-549. google scholar
• Kaçalin, Mustafa Sinan. Dîvânu Lugâtl't Türk. yay. haz. Mehmet Ölmez. Kabalcı, 2019. google scholar
• Kakuk, Suzanne. Recherches Sur L'hlstolre De La Langue Osmanlle Des 16e Et 17e Slecles: Les Elements Osmanlls De La Langue Hongrolse. Akademiai Kiado, 1973. google scholar
• Kononov, Andrey Nikolayeviç. "Semantika Tsvetooboznaçeniy v Tyurkskih Yazıkah." Tyurkologlçeskly Sbornlk 1975 (1978): 159-180. google scholar
• Levitskaya, Liya Sergeyevna. Etlmologlçeskly Slovar Tyurksklh Yazıkov. Akademiya Nauk SSSR, 1989. google scholar
• Levitskaya, Liya Sergeyevna. Anna Vladimirovna Dybo ve Valentin İvanoviç Rassadin. Etlmologlçeskly Slovar Tyurksklh Yazıkov. Yazıki Russkoy Kulturı, 1997-2000. google scholar
• Ligeti, Lajos (1966). "Un Vocabulaire Sino-Ouighour des Ming. Le Kao-Tch’ang-Kouan Yi-Chou du Bureau des Traducteurs." Acta Orlentalla Academlae Sclentlarum Hungarlcae 19, no. 2 (1966): 117-199. google scholar
• Nadalyayev, Vladimir Mihayloviç, Dmitry Mikhailovich Nasilov, Ethem Rahimoviç Tenişev ve Aleksandr Mihayloviç Şçerbak. Drevnetyurk-skly Slovar’. Nauka, 1969. google scholar
• Nalbant, Mehmet Vefa. Dlvânu Lûgâtl't Türk Gramerl I-İslm. Bilge Oğuz Yayınları, 2008. google scholar
• Poppe, Nicholas. Verglelchende Grammatlk der Altalschen Sprachen. Tell 1 Verglelchende Lautlehre. Otto Harrassowitz, 1960. google scholar
• Poppe, Nicholas. Introduction to Mongolian Comparative Studies. Suomalais-ugrilainen Seura, 1987. google scholar
• Poppe, Nicholas (2022). "Die Mongolischen Lehnwörter im Komanischen." Nemeth Armağanı içinde, ed. J. Eckmann, A. S. Levend, M. google scholar
• Mansuroğlu. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2022. google scholar
• Radloff, Wilhelm. Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte, Opıt slovarya tyurkskih nareçiy I-II. Tipografiya İmperatorskoy Akademi Nauk, 1893-1899. google scholar
• Ramstedt, Gustav John. Zur verbstammabildurgslehre der Mongolisch-Türkischen sprachen. Druckerei Der Finnischen Litteraturge-sellschaft, 1912. google scholar
• Ramstedt, Gustav John. "Zur mongolisch- türkischen Lautgeschichte." Keleti Szemle 16 (1915/16): 66-84. google scholar
• Ramstedt, Gustav John. Kalmückisches Wörterbuch. Suomalais-Ugrilainen Seura, 1935. google scholar
• Ramstedt, Gustav John. Studies in Korean Etymology. Suomalais-Ugrilainen Seura, 1949. google scholar
• Ramstedt, Gustav John. Einführung in die Altaische Sprachwissenschaft II Formenlehre. Suomalaisugrilainen Seura, 1952. google scholar
• Râsânen, Martti. Materialien zur Lautgeschichte der Türkischen Sprachen. Societas Orientalis Fennica, 1949. google scholar
• Râsânen, Martti. Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Lexica Societatis Fenno-Ugricae, 1969. google scholar
• Rona-Tas Andrâs ve Ârpâd Berta. West Old Turkic. Turkic Loanwords in Hungarian l-ll. Harrassowitz, 2011. google scholar
• Sertkaya, Osman Fikri (2009). "Dîvânü Lügati’t-Türk’te Geçen Her Kelime Türkçe Kökenli midir? Veya Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânü Lügati’t- google scholar
• Türk’ünde Yabancı Dillerden Kelimeler." Dil Araştırmaları 5, no. 5 (2009): 9-38. google scholar
• Sevortyan, Ervand Vladimirovich. EtimologiçesKiy slovar’ TyursKiy YazıKov l-lll. Izdatel’stvo Nauka, 1974-1980. google scholar
• Solak, Edina ve Mirza Basic. "Dîvânü Lügati’t-Türk’te Kullanılan Fiilden FİİL Yapım Ekleri Üzerine Bir Değerlendirme." Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi 7 (2022): 453-466. https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1066633. google scholar
• Stachowski, Marek. Kurzgefafites etymologisches Wörterbuch der türkischen Sprache. Ksiegarnia Akademicka, 2019. google scholar
• Starostin, Sergei Anatolyeviç, Anna Vladimirovna Dybo ve Oleg A. Mudrak. An Etymological Dictionary of Altaic Languages. Brill, 2003. google scholar
• Tekin, Talat. Xl. Yüzyıl Türk Şiiri. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1989. google scholar
• Tekin, Talat. Orhon Türkçesi Grameri. Sanat Kitabevi, 2003. google scholar
• Tekin, Talat. Makaleler l. yay. haz. Emine Yılmaz ve Nurettin Demir. Türk Dil Kurumu, 2023a. google scholar
• Tekin, Talat. Makaleler ll, Tarihî Türk Yazı Dilleri. yay. haz. Emine Yılmaz ve Nurettin Demir. Türk Dil Kurumu, 2023b. google scholar
• Türk, Osman ve Fatma Koç. "Dîvânü Lügâti't-Türk'te Fiilden Fiil Yapan Eklerin Fonksiyonları Üzerine Bir Değerlendirme." Dicle Üniversitesi google scholar
• Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 31 (2022): 314-329. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2546213 google scholar
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü Xl. Ankara Üniversitesi Basımevi, 1993. google scholar
• User Şirin, Hatice. "Etimoloji Önerileri: eser, yelek." Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi 19, no.1 (2012): 91-102. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/648643 google scholar
• Uzun, Nadir Engin, Leyla Subaşı Uzun., Yeşim Kotan Aksan ve Mustafa Aksan. Türkiye Türkçesinin Türetim Ekleri-Bir Döküm Denemesi. Şirin Kırtasiye, 1992. google scholar
• Uzun, Nadir Engin. Biçimbilim: Temel Kavramlar. Papatya Yayıncılık, 2006. google scholar
• Wilkens, Jens. Handwörterbuch des Altuigurischen: Altuigurisch - Deutsch - Türkisch. Universitâtsverlag Göttingen, 2021. google scholar
• Yenice, Kübra. "Türkçe Türemiş İsimlerde Fosil İsim ve Fiil Tabanları." Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2023. Ulusal Tez Merkezi (828697). google scholar
• Yıkılmaz, Arzu. "Türkçede Tutunmuş Sözler ve Ekler." Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi 9 (2022): 739-755. https://dergipark.org.tr/ tr/download/article-file/2733689 google scholar
• Yüksel, Semahat. Türkçede Biçim ve Cümle Dersleri. Multilingual Yabancı Dil Yayınları., 2006a. google scholar
• Yüksel, Semahat. "Türkçede Biçim Birimler." Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 50 (2006b): 180-191. https://dergipark.org.tr/tr/ download/article-file/716878 google scholar
• Zajaczkowski, Ananjasz. Sufiksy imienne i czasownikowe w jgzyku zachodniokaraimskim: przyczynek do morfologji jgzykow tureckich. Polska Akademja Umiejştnosci, 1932. google scholar