Eş ve Art Zamanlı Olarak göz / nazar Kavramının deg-, degür-, degnele- ve degnel ile Oluşturduğu Eşdizimliler, Yapıları ve Tanımları

Yıl 2023, Cilt: 33 Sayı: 1, 47 - 79, 28.07.2023

Bekir Sarıkaya

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1240548

Öz

Eski Türkçe döneminde göz ve -Il- edilgen çatı ekli tegil- kelimeleri gözi tegilmek “gözü kör edilmek” şeklinde eşdizimlilik oluşturur. Eş zamanlı olarak Arap dilinde isâbetü’l-ʻayn “nazar değdirme” tamlaması görülür. Orta Türkçe döneminde Arapça isabet ve musibet kelimeleri ile Türkçe teg- ve teggüçi aynı anlamlarda kullanılır. EAT dönemine gelince literatüre giren “nazar degme” kavramı çerçevesinde göz, dönüşlülük eki –In ile göz deg-, gözi degnel, gözi degnel olmak, gözi degnele- gibi eşdizimliler oluşturmaya başlar. Bu çalışma, göz ve teg- fiilinden türeyen tegil-, teglük, teggüçi, tegür-, tegil-, degne-, degnele-, değnek, değik, degnel kavramlarının yapılarını ve tanımlarını analoji yöntemiyle inceleyen bir çalışmadır. Bu bağlamda ortaya çıkan eşdizimliler ve tanımları Güncel Türkçe Sözlük, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Tarama Sözlüğü ve Derleme Sözlüğü yardımıyla art ve eş zamanlı olarak ele alınmıştır. Sonra degnel ve degnele- kelimelerinin yapılarının farklı çözümleri üzerinde durulmuştur. Göz kavramının, yavuz, kem, degnel, isabet, deg-, degür-, degnele- kavramlarıyla birleşik eylem grubu, iyelik grubu ve sıfat tamlaması gibi eşdizimliler oluşturduğu belirlenmiş ve bu eşdizimlilerin art zamanlı incelenmesi sonucunda bir kısmının artık kullanılmadığı, yerini başka eşdizimlilere bıraktığı anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Sözlükbilim, Eşdizimli, Analoji, Göz, Deg-, Degür-, Degnele-, Degnel

Destekleyen Kurum

yok

Proje Numarası

yok

Teşekkür

yok

On the Structures and Definitions of Collocations Simultaneously Formed by göz / nazar and deg-, degür-, degnele-, and degnel

Öz

In the Old Turkish period, the words göz [eye] and tegil- [to be blinded] (with the suffix -Il- passive) form the collocations of gözi tegilmek [to be blinded]. Simultaneously, the phrase isâbetü’l-ʻayn [casting the evil eye] is seen in the Arabic language. In the Middle Turkish period, the Arabic words isabet [hit] and musibet [calamity] and Turkish teg- [reach] and teggüçi [harmful] were used with the same meanings. In the context of nazar degme [be attacked by evil eye], which entered the literature in the Old Anatolian Turkish period, göz began to form collocations using the reflexive suffix -In, such as göz deg- [be affected by the evil eye], gözi degnel [bad eye], gözi degnel olmak [to be envious-eyed], and gözi degnele- [to cast the evil eye]. This study uses the analogy method to analyze the structures and definitions of the terms teglüg/k [blind], teggüçi [trouble], tegür-[touch], tegil-, degne- [to be blinded], degnele- [look with an evil eye], değnek [evil eye], değik [evil eye], and degnel [evil eye] as derived from the verbs göz and teg-. In this context, the study discusses the collocations and their definitions diachronically and simultaneously with the help of the Güncel Türkçe Sözlük [Daily Turkish Dictionary], Misalli Büyük Türkçe Sözlük [Big Turkish Dictionary], Tarama Sözlüğü [Tarama Dictionary], and Derleme Sözlüğü [Compilation Dictionary]. The study then discusses the different analyses of the structures of the words degnel and degnele-. The term göz formed collocations such as a compound verb group, a possessive group, and an adjective phrase with the terms yavuz [ferocious], kem [bad], degnel, isabet, deg-, degür- [touch], degnele-. As a result of the diachronic analysis of these collocations, some have been determined to no longer be used and to have been replaced by other collocations.

Anahtar Kelimeler

Lexicography, Collocation, Analogy, Göz, Deg-, Degür-, Degnele-, Degnel

Proje Numarası

yok

Kaynakça

• Acâ’ibü’l-Mahlûkât, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Nuri Arlasez, Nr. 128, 1b-403a. google scholar
• Acâ’ibü’l-Mahlûkât, Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri Tarih, Nr. 897, 1b-324a. google scholar
• Akdoğan, Yaşar ve Kutsal, Nalan. İskendernâme Ahmedî (İnceleme - Tenkitli Metin). İstanbul: Türkiye Yazma google scholar
• Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019. google scholar
• Aksan, Doğan. Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: TDK Yayınları, 2009. google scholar
• Aksoy, Ömer A. Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, 1. cilt. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1993. google scholar
• Aksoy, Ömer A. Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, 2. cilt. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1989. google scholar
• Ata, Aysu. Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası). Ankara: TDK Yayınları, 2004. google scholar
• Atalay, B. Divanü Lügat-it-Türk Tercümesi. 4 cilt. Ankara: TDK Yayınları, 1986. google scholar
• Aymelek, Handan. Pîr Mehmed Bin Yusuf El Ankaravî’nin Tercümân El-Lüga (Kara Pîrî Lügati) “س ژ ز ر ذ د ظ ط ض ص ش “ Maddeleri İnceleme-Metin. Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi, 2015. google scholar
• Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. 3 cilt. İstanbul: Kubbealtı, 2006. www.lugatim.com google scholar
• Banguoğlu, Tahsin. Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi, 1990. google scholar
• Caferoğlu, Ahmet. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları, 2011. google scholar
• Clauson, Sir Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford: Oxford University Press, 1972. google scholar
• Çelebi, İlyas. “Nazar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32: 344-346. İstanbul: TDV Yayınları, 2013. google scholar
• Demirci, Ümit Özgür. Eski Türkçe’de Fiiller. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2010. google scholar
• Dilçin, Cem. Yeni Tarama Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları, 2013. google scholar
• Diyanet İşleri Başkanlığı, Kur’an-ı Kerim Meâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011. google scholar
• Doğan, Rıfat Kemal. TercümanEl-Lüga (Lügat-ıKarapîrî) PırMehmedBin YusufElAnkaravî, Elif Maddesi (İnceleme-Metin-Dizin). Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi, 2014. google scholar
• Eren, Hasan. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basımevi, 1999. google scholar
• Ergin, Muharrem. Kadı Burhaneddin Divanı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1980. google scholar
• Ergin, Muharrem. Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1986. google scholar
• FÎRÛZÂBÂDÎ. el-Kâmûsü’l-muhît. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1432/2011. google scholar
• Gabain, Annemarie von. Eski Türkçenin Grameri. Çeviren: Mehmet AKALIN. Ankara: TDK Yayınları, 1988. google scholar
• Gezgin, Ali Galip. Kur’ân’da “Düşünme” Anlamına Gelen Bazı Kelimeler Üzerine Bir Değerlendirme . Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 33 (2014): 7-43. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ sduifd/issue/48320/611733 google scholar
• Gülensoy, Tuncer. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. 2 cilt. Ankara: TDK Yayınları, 2011. google scholar
• Hacıeminoğlu, Necmettin. “Eski Türkçe’nin Gramer Yapısı ve Örnek Olarak Fiilden İsim Yapan -l Eki.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı (Belleten) (1990). 65-80. google scholar
• Hacıeminoğlu, Necmettin. Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2016. google scholar
• Karaoğlu, Serdar. Eski Anadolu Türkçesinde (14. yy.) Türetim Ekleri. Ankara: TDK Yayınları, 2022. google scholar
• Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: TDK Yayınları, 2014. google scholar
• Mutçalı, Serdar. Arapça - Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayınevi, 2012. google scholar
• Ölmez, Mehmet. Orhon Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları Metin-Çeviri-Sözlük. Ankara: BilgeSu Yayıncılık, 2012. google scholar
• Özdil, Hatice. Kadı Burhaneddin Divanı tıpkıbasım. Ankara: Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları, 2019. google scholar
• Sarıkaya, Bekir. Tercüme-i Acâ’ibü’l-Mahlûkât. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019. google scholar
• Suyûtî, Celâlüddîn. el-Câmi’ü’s-sağîr, 2 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990. google scholar
• Şemseddîn Sâmî (2015). Kâmüs-i TürK. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2015. [Dersaadet: İkdam Matbaası. 1317’den tıpkıbasım] google scholar Taner, Tuğba Gizem. “Kutadgu Bilig’de Teg- Fiiliyle Kurulan Birleşik Fiiller.” Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2022): 125-156.
• https://dergipark.org.tr/tr/pub/buefd/issue/70786/1070779 google scholar
• Taş, İbrahim. Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. Ankara: TDK Yayınları, 2015. google scholar
• Tatçı, Mustafa. Yunus Emre Divanı 3 cilt. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1990. google scholar
• Tekin, Şinasi. İştikakçının Köşesi. İstanbul: Dergah Yayınları, 2015. google scholar
• Tietze, Andreas. Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı. İstanbul: Simurg, 2002. google scholar
• Topaloglu, Ahmet. XIV. Yuzyılın Ortalarında Yapılmış Satırarası Kur’an Tercümesi, 2 cilt. İstanbul: Dergah Yayınları, 2018. google scholar
• Türk Dil Kurumu. Derleme Sözlüğü. 6 cilt. Ankara: TDK Yayınları, 2009. https://sozluk.gov.tr/ google scholar
• Türk Dil Kurumu. Tarama Sözlüğü. 8 cilt. Ankara: TDK Yayınları, 1965-1988. https://sozluk.gov.tr/ google scholar
• Türk Dil Kurumu. Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yayınları, 2011. https://sozluk.gov.tr/ google scholar
• Yazır, Elmalılı Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili: Türkçe Tefsir, 8 cilt. İstanbul: Eser Neşriyat ve Dağıtım, 1979. google scholar