Safevî Devleti’nin Kurucusu Şah İsmail’in Ölümü

Yıl 2023, Cilt: 33 Sayı: 2, 753 - 779, 29.12.2023

Şefaattin Deniz

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1382066

Öz

Bu makalenin temel amacı; Safevî kaynaklarından hareketle Şah İsmail’in son kışlağından ölümüne kadarki süreci irdeleyip vefat yerini ve ölümü üzerine düşürülen tarihleri tespit edip literatüre kazandırmaktır. Çalışmaya Farsça ana kaynaklardan Şah İsmail’in ölümü ile ilgili bahisleri tespit edip tercümesi yapılarak başlanmış, ardından Şah İsmail’in son zamanlarını geçirdiği Erdebil-Tebriz hattında seyahatler yapılmıştır. Sayın Gediği havalisindeki Mankutay’da öldüğü ana kaynaklardan tespit edildikten sonra bu yerleşim yerinin varlığını sürdürdüğü tespit edilmiştir. Şah İsmail Temmuz 1487’de Erdebil’de dünyaya gelmiş, dedesi Cüneyt, babası Haydar ve ağabeyi Ali’nin öldürülmesinden sonra henüz çok küçük yaşlarda iken Safeviyye tarikatının başına geçirilmiş son derece sıkıntılı bir sürecin ardından 13-14 yaşlarında iken On İki İmam Şiiliğine dayalı olarak Safevî Devleti’ni kurmuştur. Kızılbaş oymaklar, Tacik bürokratlar ve Arap ulema arasında bir denge kurmak suretiyle inşa ettiği sistemi geliştirmeye gayret etmiş, bunda büyük ölçüde başarılı olmuştur. 1514 Çaldıran Savaşı’na kadar neredeyse tüm İran coğrafyasını egemenliği altına almıştır. Şah İsmail 11 Mart 1524’te Nahcıvan’da son kışlağını yaptıktan sonra hem avlanmak hem de siyasi problemleri çözüme kavuşturmak amacıyla Şeki’ye gitmiştir. Dönüşte ise Moğan’dan geçerek Göktepe’ye gelmiş, Savalan Dağı’nın eteklerinde bir müddet kalmıştır. Erdebil’de birkaç gün kaldıktan sonra taht merkezi Tebriz’e doğru yola çıkan Şah İsmail burada rahatsızlanınca Sayın Geçidi’nde ordugâh kurulmuştur. Zamanının çoğunu sürekli içki içerek geçiren Şah İsmail yoğun alkolün sonucu iç organlarının tahrip olması yüzünden 23 Mayıs 1524 tarihinde Sayın Gediği yakınlarında bulunan Mankutay’da hayata gözlerini yummuştur. Allame Emir Cemaleddin Muhammed Esterabadî nezaretinde cenaze işlemlerinin tamamlanmasının ardından Erdebil’e götürülüp Safiyüddin Türbesi’ne defnedilmiştir. Ölümü için pek çok tarih düşürülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Şah İsmail, Mankutay, Erdebil, Şah İsmail’in vasiyeti, Tarih düşürme

Death of Shah Ismail, The Founder of The Safavid State

Öz

This article meticulously examines Shah Ismail's journey from his final winter encampment to his demise, drawing insights from Safavid historical sources. The primary goal is to pinpoint the exact location and dates of his death, integrating these findings into existing literature. The investigation began with identifying and translating references to Shah Ismail's death from key Persian sources. His This work final days along the Ardabil-Tabriz route were retraced, revealing that his passing occurred in Mankutay within the Sayın Gediği region, affirming the continued existence of this settlement. Born in Ardabil in July 1487, Shah Ismail's early life was marked by tragedy, leading him to assume leadership of the Safaviyya sect at a remarkably young age. He established the Safavid State based on Twelver Shiism when he was 13 to 14 years old. Shah Ismail worked diligently to consolidate his creation, balancing the Qizilbash tribes, Tajik bureaucrats, and Arab scholars with notable success. Until the pivotal Battle of Chaldiran in 1514, he maintained control over a significant portion of Iranian territory. On March 11, 1524, after his final winter stay in Nakhchivan, Shah Ismail ventured to Sheki for hunting and political matters. During his return journey, he traversed Moghan to Goktepe, briefly staying at the base of Savalan Mountain. Falling ill in Tabriz, the seat of his rule, he established camp in the Sayın Pass. Consumed by excessive alcohol consumption, Shah Ismail succumbed to severe internal organ damage and breathed his last on May 23, 1524, in Mankutay near Sayın Gediği. Following funeral arrangements overseen by Allame Emir Jamaluddin Muhammad Esterabadi, Shah Ismail was interred in the Safi-ad-Din Mausoleum in Ardabil. Various chronograms have been proposed to pinpoint the date of his death.

Anahtar Kelimeler

Shah Ismail, Mankutay, Ardabil, Shah Ismail, Chronogram

Kaynakça

• Abbaslı, Mirzalı. Şah İsmayılın ömür yolu miniatürlsrds, (Bakı: İşıq naşriyyatı, 1981). google scholar
• Amanat, Abbas. Modern İran Tarihi. Çeviren Saner Sarı. İstanbul: Doruk Yayınları, 2022. google scholar
• Anonim. Târîh-i Kızılbâşiyye. Tercüme, notlar ve tıpkıbasım: Şefaattin Deniz-Hasan Asadi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2020. google scholar
• Anonim, Cihânguşâ-yı Hâkân, musahhihân Doktor Ni’met Ahmedî ve Doktor Nilüfer Cefrûdî bâ-dîbâçeî be-kalem Doktor Rızâ Şa’bânî, (Tahran : Neşr-i Târîh-i Îrân, 1400). google scholar
• Anonim. Âlem-ârâ-yı Safevî. be-kûşeş-i Yedullah Şükrî. Tahran: İntişârât-ı İttilaat, 1364. google scholar
• Aydın, Mustafa. “Şeki”. İslam Ansiklopedisi. 38:489-490. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010. google scholar
• Behrooz, Bahadur. İbrahim Emini Herevi’nin Hayatı, Tarihçiliği ve Fütuhât-ı Şahî İsimli Eserinin Tercümesi. google scholar
• Yüksek Lisans Tezi: Kocaeli Üniversitesi, 2022. google scholar
• Çelenk, Mehmet. 16-17. Yüzyıllarda İran’da Şiîliğin Seyri. Bursa: Emin Yayınları, 2016. google scholar
• Efendiyev, Oktay. Azerbaycan Safevî Devleti. Çeviren Ali Asker. İstanbul: Teas Press, 2019. google scholar
• Gaffârî, Kadı Ahmed. Osmanlılar, Karakoyunlular, Akoyunlular ve Safevîler. Tercüme ve notlar: Buket Gündüz. google scholar
• İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2023. google scholar
• Gülten, Sadullah. Osmanlı-Safevî Kıskacında Kızılbaşlar. İstanbul: Timaş Yayınları, 2022. google scholar
• Gündüz, Tufan. Son Kızılbaş Şah İsmail. İstanbul: Yeditepe, 2010. google scholar
• Gündüz, Tufan, “Şah İsmâil”. İslam Ansiklopedisi. 38: 253-255. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010. google scholar
• Gündüz, Şinasi. “Nevruz”, İslam Ansiklopedisi, c. 33:60-61. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007. google scholar
• Handmîr. Târîh-i Habîbü’s-Siyer. Bâ-mukaddime-i Celâleddin Hümâî. Tahran: İntişârât-ı Hayyâm, 1380. google scholar
• Handmîr, Emir Mahmud. Târîh-i Şah İsmail ve Şah Tahmasb-ı Safevî (Zeyl-i Târîh-i Habîbü’s-Siyer). Musahhih Muhammed Ali Cerrâhî. Tahran: İntişârât-ı Gostere, 1370. google scholar
• Ispanakçı Paşazade, Muhammed Arif. Şah İsmail ve Sultan Selim (İnkılâbü’l-İslâm Beyne’l-Havâs ve’l-Avâm. Tercüme ve notlar Namiq Musalı. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2023. google scholar
• Karabey, Turgut. “Tarih Düşürme”. İslam Ansiklopedisi. 40: 80-82. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011. google scholar
• Kazvinî, Yahya bin Abdüllatif. Lübbü’t-Tevârîh. Tashih Mîr Hâşim Muhaddis. Tahran: İntişârât-ı Encümen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî, 1386. google scholar
• Kubad el-Hüseynî, Hûrşah. Târîh-i İlçi-yi Nizâmşah. Tashih, tahşiye, tevzih ve izâfât Doktor Muhammed Rızâ Nasîrî-Koiçi Haneda. Tahran: Encümen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî, 1379. google scholar
• Kummî, Kadı Ahmed bin Şerefeddin el-Hüseynî. Hülâsatü’t-Tevârîh. Musahhih İhsan İşrâkî. Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahran, 1363. google scholar
• Morton, Alexander. “The Date and Attribution of the Ross Anonymous: Notes on a Perstian History of Shah İsmail I”, Pembroke Papers I (Persian and İslamic Studien in Honour of P. W. Avery). Edited by Charles Melvelle, University of Cambridge: Centre of Middle Eastern Studies, 1990, p. 179-212. google scholar
• Musalı, Namiq. “Safevî Dönemi Tarih Yazımında On İki Hayvanlı Türk Takvimi”. I. Uluslararası Türk Kültürü Araştırmaları Sempozyumu. Nevşehir: Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Yayınları, 2015, s. 259-269. google scholar
• Musalı, Namiq. “Anonim Bir Kaynağın Işığında Şah İsmail’in Hayatı ve Şahsiyeti”, Ahmet Yesevi Dergisi, I/I: 63-99. Haziran 2023. google scholar
• Newman, Andrew J. Safevî, İranı. Türkçesi Damla Gürkan Anar İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2023. google scholar
• Qurbani, dsarlari, Haz. Qszsnfsr Kazimov, (Bakı: Şsrq-Qsrb nsşriyyatı, 2006) google scholar
• Rumlu, Hasan Beğ. Ahsenü’t-Tevârîh. 3 cilt. Tashih ve tahşiye: Abdülhüseyin Nevaî. Tahran: İntişârât-ı Esâtir, 1389. google scholar
• Rumlu Hasan. Şah İsmail Tarihi. Çeviren Cevat Çevan. Ankara : Ardıç Yayanları, 2004. google scholar
• Safâkîş, Hamid Rızâ, Safeviyân Der-Güzergâh-ı Târîh. Tahran: Sohen, 1390. google scholar
• Sarwar, Ghulam. History Of Shah İsmâîl Safawî. Aligarh: Muslim University, 1939. google scholar
• Savory, Roger, Safevîler Devrinde İran. Çeviren Özgür Kolçak. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2021. google scholar
• Sümer, Faruk. Safevî Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018. google scholar
• Şah İsmail. Hatâyî Dîvânı. Hazırlayan Muhsin Macit. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017. google scholar
• Şirâzî, Abdi Beğ. Tekmiletü’l-Ahbâr. Mukaddime, tercüme ve notlar: Şefaattin Deniz-Hasan Asadi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2021. google scholar
• Yıldırım, Rıza. Aleviliğin Doğuşu. Çeviren Barış Yıldırım. İstanbul: İletişim Yayınları, 2018. google scholar