Between the Shah, the Tsar, and the Sultan: The Turbulent Years of Armenian Holy See of Etchmiadzin (1700-1725)

Yıl 2024, Cilt: 34 Sayı: 1, 63 - 94, 28.06.2024

Ensar Köse

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1351237

Öz

The focus of this study is Holy See (Catholicosate) of Etchmiadzin, which is the highest spiritual authority of Armenian community and society. Etcmiadzin was called Üçkilise by the Ottomans. The heads of the clergy (catholicos and patriarchs) led the Armenian community during the times when the Armenians lacked political unity. Therefore, it can be argued that their activities were not limited to religious rituals but also had political implications. Indeed, this study has revealed that the catholicos of Etchmiadzin, whether willingly or not, were involved in political and military events, and even took an active role from time to time. In the timeframe of this research, the political and military events in the Caucasus were relatively notable. The return of the Armenian nationalist Israel Ori from Europe to the Caucasus in 1699 on a –unity– mission excited the Armenian community. The expansionist policy of the Russian Tsar Peter the Great toward the region and the famous Caucasian (Caspian) campaign in 1722 added to this excitement and expectations of the Armenians. At this time, the Safavids were on the verge of collapse due to the Afghan rebellion, and even though Sultan Ahmed III sat on the Ottoman throne, it was his son-in-law, the Grand Vizier İbrahim Pasha of Nevşehir, who ruled the empire. Although their foreign policy was –in principle– peaceful, it was not possible to continue this policy in new conjuncture that emerged in the Caucasus. In the struggle between these great powers neighboring the region, the Armenian community in Revan and the Etchmiadzin clergy were forced by these powers to take sides. This study also considers how and to what extent the rivalry, even hostility, between the Armenian spiritual centers (the Catholicosates of Etchmiyadzin and Gandzasar and the Patriarchate of Constantinople) affected the political and military developments. The main sources of the study are mostly documents and other records in Turkish and Russian archives. In addition, a few chronicles and contemporary research works of that period were used.

Anahtar Kelimeler

Yerevan, Catholicosate of Etchmiadzin, Ottoman Empire, Russian Tsardom, Safavids, Caucasus

Şah, Çar ve Sultan Arasında: Ermeni Kutsal Makamı Eçmiyadzin’in Çalkantılı Yılları (1700-1725)

Öz

Bu çalışmanın odağında, Ermeni cemaati ve toplumunun en üst kutsal makamı olan Eçmiyadzin Katogikosluğu vardır. Osmanlılar buraya, Üçkilise demişlerdir. Ermenilerin siyasi birlikten yoksun olduğu tarihlerde, ruhban zümresinin başları (katogikoslar ve patrikler), bir bakıma topluma liderlik etmişlerdir. Dolayısıyla onların faaliyeti, salt dinî ritüellerden ibaret değildir. Nitekim araştırma boyunca Eçmiyadzin katogikoslarının, isteyerek veya değil, siyasi ve askerî olaylara müdahil oldukları, hatta zaman zaman etkin rol almaktan çekinmedikleri görülmektedir. Araştırmanın zaman aralığı, genel olarak Kafkasların hareketli yıllarıdır. Ermeni milliyetçisi Israel Ori’nin, “birlik” misyonuyla 1699’da Avrupa’dan Kafkasya’ya dönmesi, Ermeni toplumunda heyecana neden olmuştur. Dönemin Rus Çarı Büyük Petro’nun, bölgeye yönelik genişlemeci siyaseti ve 1722’deki meşhur Kafkas (Hazar) seferi, bu heyecanın dalga boyunu yükselttiği gibi, Ermeni toplumunun beklentisini de arttırmıştır. Bu tarihlerde, Afganların çıkardığı isyan ateşiyle kavrulan Safevî Devleti ise inkırazın eşiğindedir. Nihayet Osmanlı tahtında oturan Sultan III. Ahmed ve damadı Nevşehirli İbrahim Paşa’nın, “ilkesel” olarak yürüttüğü barışçıl siyaseti sürdürmek, Kafkaslarda ortaya çıkan bu yeni konjonktürde mümkün olamayacaktır. Bölgeye komşu bu büyük güçlerin kavgasında, Revan’daki Ermeni toplumu ve Eçmiyadzin ruhbanı, bir şekilde taraf olmaya zorlanmıştır. İşte bu araştırmada, Ermeni ruhanî merkezleri (Eçmiyadzin ve Gandzasar Katogikosluğu ile İstanbul Patrikliği) arasındaki rekâbetin, hatta husumetin, siyasi ve askerî gelişmelerin seyrini ne yönde etkilediğine de kafa yorulmuştur. Araştırmanın temel kaynakları, büyük ölçüde, Türk ve Rus arşivindeki belge ve diğer kayıtlardır. Ayrıca dönemin şâhidi kronik yazarlarının eserlerinden ve ikincil kaynaklardan da istifade edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Revan, Eçmiyadzin (Üçkilise) Katogikosluğu, Osmanlı Devleti, Rus Çarlığı, Safevîler, Kafkaslar

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) google scholar
• Mühimme Defteri (A.DVNS.MHM.d), 85. google scholar
• Kamil Kepeci Defteri (KK.d), 2542-8. google scholar
• Cevdet Adliye (C.ADL), 43/2586. google scholar
• İbnülemin Dahiliye (İE.DH), 18/1641. google scholar
• Bâb-ı Âsafî, Divân-ı Hümâyun Kalemi (A.DVN), 960/75-1, 1015/93, 1074/62, 1096/98, 1118/87, 1187/5, 1138/61, 1141/51, 1144/3-5. google scholar
• Bâb-ı Defteri, Piskoposluk Kalemi (D.PSK), 4/109, 6/106, 8/96. google scholar
• Armenians and Russia (1626-1796), A Documentary Record, Annotated Translation and Commentary by George A. Bournoutian. Costa Mesa, California: Mazda Publishers, 2001. google scholar
• Kat’oghikos Simeon of Erevan. Jambr, Introduction and Annotated Translation by George A. Bournoutian. Costa Mesa, California: Mazda Publishers, 2009. google scholar
• Persian Documents of Matenadaran, Degrees, Volume III (1652-1731), by K. P. Kostikyan. Yerevan: National Academy Sciences Republic of Armenia Institute of Oriental Studies, 2005. google scholar
• Abraham of Erevan. History of the Wars, 1721-1738, Annotated Translation from the Original Eighteenth-Century Texts with Introductory Notes by George A. Bournoutian, Costa Mesa. California: Mazda Publishers, 1999. google scholar
• Çelebizâde İsmail Âsım Efendi. Târîh-i Çelebizâde, Cilt: III, Hazırlayanlar: Abdülkadir Özcan-Yunus Uğur-Baki Çakır-Ahmet Zeki İzgöer. İstanbul: Klasik, 2013. google scholar
• Eremya Çelebi Kömürciyan. İstanbul Tarihi, XVII. Asırda İstanbul, Tercüme: Hrand D. Andreasyan, Hazırlayan: Kevork Pamukciyan. İstanbul: Eren Yayınları, 1988. google scholar
• Esayi Hasan Jalaleants (Kat‘oghikos of the Armenian Holy See of Gandzasar). A Brief History of the Aghuank Region (Patmufiwn Hamaröt Aghuanits Erkri), A History of Karabagh and Ganje from 1702-1723, Introduction and Annotated Translation by George A. Bournoutian. Costa Mesa, California: Mazda Publishers, Inc., 2009. google scholar
• Aktepe, Münir. 1720-1724 Osmanlı-İran Münâsebetleri ve Silahşor Kemânî Mustafa Ağa’nın Revân Fetih-nâmesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1970. google scholar
• Arslan, Ali. Kutsal Ermeni Papalığı, Eçmiyazin Kilisesi’nde Stratejik Savaşlar. İstanbul: Truva Yayınları, 2005. google scholar
• Arslan, Ayna Askeroğlu. “Eçmiyadzin Katogikosluğu ve Rusya Devleti Arasındaki İlişkilerin Başlangıcı”, Türkiyat Mecmuası, 26/1 (2016), 15-30. google scholar
• Askarova, Aina, Türk-Rus İlişkilerinde Eçmiyadzin Ermeni Katogikosluğu’nun Yeri (1914-1983), Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 2010. google scholar
• Bournoutian, George A. Eastern Armenai on the Eve of the Russian Conquest: The Khanate or Erevan Under the Governorship of Hoseyn Qoli Khan Qajar, 1807-1827. Los Angeles: University of California, Ph.D., 1976. google scholar
• Bournoutian, George. “Eastern Armenia from the Seventeenth Century to the Russian Annexation”, The Armenian People from Ancient to Modern Times, Volume II, editör: Richard G. Hovannisian, Chapter 3, 81-107. New York: 1997. google scholar
• Johannissjan, Aschot. Israel Ory und die Armenische Befreiungsidee. München: Münchner Buchgewerbehaus M. Müller & Sohn, 1913. google scholar
• Kostikyan, Kristine. “The Right and Duties of Armenian Subjects of Safavid Iran in 17th-18th Centuries”, Georgian Source-Studies, XIX/XX (2017-2018), Editors: Giuli Alasania & Mariam Chkhartishvili, 80-85. google scholar
• Köse, Ensar. Osmanlı Devleti ve Rusya Arasında Kafkasların Taksimi, 1724 İstanbul Antlaşması. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2017. google scholar
• Ormanian, Malachia. The Church of Armenia, Her History, Doctrine, Rule, Descipline Liturgy, Literature, and Existing Condition, Translated from the French Edition with the Author’s Permission by G. Marcar Gregory. London Oxford: A. R. Mowbray&Co., 1912. google scholar
• Sanjian, Avedis K. The Armenian Communities in Syria under Ottoman Dominion. Harvard Middle Eastern Studies, Cambridge: Harvard University Press, 1965. google scholar
• Seyfeli, Canan. Ermeni Kilise Merkezi Ecmiatzin. Konya: Çizgi Kitabevi, 2015. google scholar