Intention in the Qur'an in the Context of Theory of Planned Behavior

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 1, 89 - 110, 15.04.2021

Seda Müjdeci

https://doi.org/10.46595/jad.865013

Öz

One of the theories created to better understand the factors that make up the source of human behavior is the theory of planned behavior (TPB) developed by Ajzen and Fishbein. The probability of occurrence of a behavior can be predicted, and intention of the behavior can be determined through theory of planned behavior, At the same time, according to this theory, intention is the most important factor which has influence upon people’s behavior. When we say intention the first thing come to our mined more is the realization of prayers or the good or bad desires in the hearts. These are true though, the intention meant in theory of planned behavior is to consider the consequences of the person’s behavior toward realization or non-realization of a behavior; developing an attitude, being affected by social pressure and acting with behavioral control. In an islamic concept intention is one of the key concept for the heart to decide on the desired thing and the occurrence of behavior in aiming at something desired. Therefore, the purpose of this reserch is to study the bestowment of intention in the Quran under the headings of “attitude”, “perceived social pressure” and “perceived behavioral control” in the light of verses with its interplay in the Quran. Exemplary texts that can discover a relationship between the bestowment of the intention and the theory of planned behavior have been found in the Quran. The reserch has been processed according to the historical documentation technique.

Anahtar Kelimeler

Theory of Planned Behavior, İntention, Social Psychology, Quran, Sociology of İslam.

Planlı Davranış Teorisi Bağlamında Kur’an’da Niyet

Öz

İnsan davranışlarının kaynağını oluşturan etmenlerin daha iyi anlaşılması için oluşturulan teorilerden bir tanesi Ajzen ve Fishbein tarafından geliştirilmiş olan planlı davranış teorisidir (PDT). Planlı davranış teorisi sayesinde bir davranışın ortaya çıkma ihtimali tahmin edilebilmekle beraber davranışa yönelik amaç belirlenebilir. Aynı zamanda bu teoriye göre kişilerin davranışlarına etki eden en önemli faktör niyettir. Niyet denilince daha çok akla ibadetlerin gerçekleştirilmesi veya kalplerdeki iyi ya da kötü yöndeki arzular gelmektedir. Bunlar doğru olmakla beraber planlı davranış teorisinde kastedilen niyet bir davranışın gerçekleşmesi veya gerçekleşmemesi doğrultusunda kişinin davranışlarının sonuçlarını düşünerek; tutum geliştirmesi, sosyal baskıdan etkilenmesi ve davranışsal kontrol ile hareket etmesidir. İslam dininde ise niyet, istenilen bir şeyi amaçlamada kalbin istenilen şeyde karar kılması ve davranışların meydana gelmesinin kilit noktalarından bir tanesidir. Dolayısıyla bu çalışmanın amacı niyetin Kur’an’da ele alınmasını planlı davranış teorisinin temelini oluşturan “tutum”, “algılanan sosyal baskı” ve “algılanan davranışsal kontrol” başlıkları altında Kur’an’daki etkileşimleriyle ayetler ışığında incelemektir. Kur’an’da niyetin ele alınması ile planlı davranış teorisi arasında ilişkinin kurulabileceği örnek metinler bulgulanmıştır. Çalışma tarihsel dokümantasyon tekniğine uygun olarak işlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Planlı Davranış Teorisi, Niyet, Sosyal Psikoloji, Kur’an, İslam Sosyolojisi.

Kaynakça

• Ajzen, Icek. "The Theory of Planned Behavior". Organizatıonal Behavior And Human Decısıon Processes 50 (1991), 179-211.
• Ajzen, Icek. “Constructing a TpB Questionnaire: Conceptual and Methodological Considerations”.(2006)http://www.people.umass.edu/aizen/pdf/tbp.measurement.pdf, (Erişim Tarihi: 12.01.2021).
• Ajzen-Icek, Fishbein-Martin. “The İnfuluence Of Attitudes Of Behavior”. The Handbook Of Attitudes (2005), 173-221.
• Belçika Diyanet Vakfı. 28 Kasım 2020 "İslam Ahlâkı". https://www.diyanet.be/Dini-Bilgiler/%C4%B0slam-Ahlak%C4%B1
• Bozkurt Kutluk-Avcıkurt, Ayşegül -Cevdet. "Planlanmış Davranış Teorisi ile Yerli Y Kuşağı Turistlerin Destinasyon Tercih Etme Niyetlerinin Belirlenmsi". Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 21/4 (2019), 1294-1307.
• Cora, Mustafa. "Kur'an Muhtevası Açısından Niyet ve Önemi". Kesit Akademi Dergisi 6/23 (2020), 198-236.
• Çetintaş, İbrahim. “Niyet Kavramı Bağlamında Fiillerin Hakikat Değeri”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 32/1 (2014), 51-70.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. "Niyet". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33/169-172. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Ekin, Yunus. "İhlas Kavramının Semantik Analizi". Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 9 (2002), 147-160.
• Erten, Sinan. "Planlanmış Davranış Teorisi ile Uygulamalı Öğretim Metodu". Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi 19/2 (2002), 217-233.
• Gazâli. İhyâu Ulûmi’d-Dîn. Çev. Ahmet Serdaroğlu. 4 cilt. İstanbul: Bedir Yayınları, 1987.
• Göktürk, Emre Tunahan. Tüketicilerin Helal Ürün Satın Alma Tutumlarının İncelenmesi: Planlı Davranış Teorisi Bağlamında Pilot Bir Araştırma. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı, Pazarlama Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Gündüz, Muhammed Muhdi. “Niyet Kavramı ve Din Eğitimi Açısından Anlam Katmanları”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (2019), 301-332.
• Güngör, Özcan. "1. 5 ve 2. Nesil Türk Gençlerinin Ailede Dini Sosyalleşmeleri: New Jersey, USA Örneği". Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 53/2 (2012), 85-119.
• Güngör, Özcan. İki Dünya Bir Aile. Ankara: Akçağ Yayınları, 2016.
• Güngör-Özcan, Şahin-Harun. "Sosyolojik Kur'an Okumalarının İmkânı". Uluslararası Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi 1/1 (2017), 26-37.
• Isfahânî, Ragıp. El-Müfredat Fi Garibi’l Kur’an (Kur’an Kavramları Sözlüğü). Çev. Abdulbaki Güneş, Mehmet Yolcu, İstanbul: Çıra Yayınları, 2010.
• Kafalı, Hasan. Lisans Öğrencilerinde Dini İnanç ve Tutumların Sosyal İlişkilere Etkisi Ergani Örneği. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim dalı Din Sosyolojisi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Kağıtçıbaşı-Çiğdem, Cemalcılar-Zeynep. Dünden Bugüne İNSAN ve İNSANLAR Sosyal Psikolojiye Giriş. İstanbul: Evrim Yayınevi, 2014.
• Karahan, Mehmet Ozan. Dijital Korsanlıkta Planlı Davranış Teorisi ve Etik Kavramının Etkisi. Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı, Doktora Tezi, 2018.
• Karaman, Hayrettin. vd. Kur’an-ı Kerim Meali. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Karaman, Hayrettin. vd. Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsiri. 5 cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Kargiglioğlu, Şaban. Planlı Davranış Teorisi Bağlamında Sokak Lezzetlerinin Destinasyon Seçimi ve Tekrar Ziyaret Etme Niyetine Etkisi: İstanbul İli Örneği. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Kılıç, Mahmut Sami. Planlanmış Davranış Teorisi Yoluyla Öğretmen ve Öğretmen Adaylarının Fen Bilimleri Dersi Kapsamında Laboratuvar Uygulamalarını Gerçekleştirmeye Yönelik Davranış Amaçlarının Belirlenmesi. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü İlköğretim Anabilim Dalı, Doktora Tezi, 2018.
• Kocagöz-Elif, Dursun-Yunus. “Algılanan Davranışsal Kontrol, Ajzen`in Teorisinde Nasıl Konumlanır? Alternatif Model Analizleri". KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 12 /19 (2010), 139-152.
• Koç, Erdoğan. Tüketici Davranışı ve Pazarlama Stratejileri. Ankara: Seçkin Yayınları, 2013.
• Küçük, Ergün. “Planlanmış Davranış Teorisi Çerçevesinde Mali Müşavir (SMMM) Olma Niyetinin Altında Yatan Faktörlerin Analizi”. ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi 7/14 (2011), 145-162.
• Özgenç, İzzet. “Davranış Normları Teorisi (Haksızlık ve Müeyyide İlişkisi)". Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 5/1-2 (1996), 443-454.
• Öztürk, Abdulkadir. vd. "Tüketicilerin Helal Tüketim Davranışlarının Belirleyicileri: Planlı Davranış Teorisi Çerçevesinde Bir Araştırma”. Uluslararası İslam Ekonomisi ve Finansı Araştırmaları Dergisi 1/2 (2015), 141-160.
• Sâbûnî, Muhammed Ali. Safvetü't Tefasir. 3 cilt. Beyrut: Dâru'l Kalem, 1986.
• Sandıkçı, Kemal. Hadisler Işığında İslam. 2 cilt. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
• Şavlı, Medeni. “Literatürde Meşhur Olan Niyet Hadisinin İslam Hukuku Açısından Ehemmiyeti”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 42 (2018), 305-320.
• Subaşı, Necdet. “Din ve Toplum”. İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi Sosyoloji Lisans Programı, Ankara, 2014.
• Mahallî-Celâleddin, Süyûtî-Celâleddin. Tefsirül'l-Celaleyn. Diyarbakır: Seyda Yayınları, 2016.
• Mercan, Nuray. "Ajzen'in Planlanmış Davranış Teorisi Bağlamında Whistleblowing (Bilgi İfşası)". Sosyal ve Beşeri Bilimleri Dergisi 7/2 (2015), 1-14.
• Tekkaya, Ceren. "Geri Dönüşüm Davranışının Planlanmış Davranış Teorisi İle Açıklanması: Sürdürülebilir Bir Kampüs İçin Geri Dönüşüm Anketi". 2nd İnternational Conference on New Trends in Education and Their Implications (Antalya), Ankara: Siyasal Kitabevi, 2011.
• Teyfurov, Mansur. “Kur’an-ı Kerim’de Aile Yapısı”. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/4 (2014), 241-258.
• Türker, Ömer. vd. Dinî ve Felsefî Düşüncede Niyet Kavramı. Ankara: İlem Kitaplığı Yayınevi, 2017.
• Türk Dil Kurumu Sözlükleri. 20 Aralık 2020. https://sozluk.gov.tr/
• Türkmen, Serkan. Tüketici Etnosentrizminin ve Destinasyon Kişiliğinin Yerli Turistlerin Paket Tur Satın Alma Niyetleri Üzerindeki Etkisinin Belirlenmesi. Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Turizm İşletmeciliği ve Otelcilik Anabilim Dalı, Doktora Tezi, 2015.
• Vatandaş, Celalettin. “Sosyolojinin Konusu Olarak Ahlâk”. Eskiyeni Dergisi 20 (2011), 66-72.
• Yay-Özlem, Çalışkan-Osman. “Planlı Davranış Teorisi Bağlamında Çevreci Otel Restoranında Yemek Yeme Niyeti”. Seyahat ve Otel İşletmeciliği Dergisi 13/2 (2016), 103-122.
• Yetim, Gözde. Sağlıklı Yaşlanma Temelli Planlı Davranış Teorisi, Niyet ve Davranış İlişkisi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Spor Yöneticiliği Anabilim Dalı, Doktora Tezi, 2019.
• Yazır, Elmalılı Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. 6 cilt. İstanbul: Eser Neşriyat ve Dağıtım-Masaüstü Yayıncılık, 1993.
• Yıldız, İbrahim. “Kur’an-ı Kerim’de Atalar Geleneği ve İnanca Etkisi”. KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 26 (2015), 175-216.
• Yüzüak, Ahmet Volkan. Fen bilimleri öğretmen adaylarının sürdürülebilir davranışlarının planlanmış davranış teorisi temelinde değerlendirilmesi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Zeydân, Abdülkerim. “İslam’a Göre Sadece Niyet”. çev. Hasan Güleç. Diyanet Dergisi 15/4 (1976), 216-228.