FİZİKSEL ENGELİ OLAN BİREYLERİN KOŞULLU BEDEN İNŞALARI OLARAK KİMLİKLEŞTİRİLMELERİNE SOSYOLOJİK BİR BAKIŞ

Yıl 2022, Sayı: 9, 144 - 177, 30.06.2022

Dolunay Şenol Hatice Şeyda Canbolat

https://doi.org/10.48131/jscs.1119841

Öz

Bedenin inşalaştırılma süreci, toplumların sahip oldukları kültürel örüntüler ve normlar uyarınca bedenin yapısal özelliklerine yüklenen sosyal anlamlandırmalar neticesinde gerçekleşmektedir. Bu bağlamda, biyolojik olarak engelli olma ya da olmama, kültürel manasını içinde geliştiği sosyal yapıda kazanır. Yeti kaybına veya işlev yetersizliğine sahip olma hali, fiziksel ve sosyal yapı tarafından yeterince desteklenmediği için engellilik durumuna dönüşür. Toplum, egemen olandan farklı bedenleri normal olma etiketiyle presleyerek onların önüne koşullar ve sınırlar koymaktadır. Bireylerin sosyalizasyon süreçlerinde normal olana benzeme ön koşulunun kendilerine dayatılması, onları koşullu beden kimliğine büründürmektedir. Engeli olan bedenler, bir yandan sosyal yapının diğerlerinden beklediği roller ve yükümlülüklerin altında ezilirken bir yandan da bunları yapsalar dahi koşullu beden korsesinin içinden çıkamamanın sıkıntısını yaşamaktadırlar. Toplumsal yapıda engelliliğin olağan insanlık hallerinden biri olarak kabul görmemesi, engeli olan bireylerin biyolojik yapılarındaki kayıplarının ötesinde toplumsal yaşamda da sosyal kayıplar yaşamalarına neden olmaktadır. Böylece engeli olan bireylerin eğitim ve istihdam düzeyleri düşük kalmakta, sosyal becerileri ya hiç gelişememekte ya da zayıflamaktadır. Fiziksel engeli olan bireylerin sosyal bütünleşme süreçlerinin fiziksel ve sosyal yapıdaki engeller yüzünden sekteye uğraması, toplumsal eşitsizliğe ve çözülmeye yol açabilmektedir. Bu yönüyle yaşanan sorunlar sadece engeli olan bireyleri değil, onların ailelerini, sosyal çevrelerini ve tüm toplumu ilgilendirmektedir. Toplumsal bütünleşme engelliliği, anormal olarak konumlandırmayan bir kültürel zeminin oluşturulmasıyla mümkün olabilecektir. Bu bağlamda engelliliği sorun olmaktan çıkaran etkin politikalar üretilmesine şiddetle ihtiyaç duyulmaktadır. Toplumsal yapının tüm beden inşalarına, belirli oranda da olsa koşullar ve sınırlılıklar getirdiği sosyal bir gerçeklik olarak kabul edilse de fiziksel engeli olan bireylerin diğerlerine göre bu koşulların ağına takılmama ihtimallerinin daha düşük olduğunu söyleyebilmek mümkündür. Çalışmanın üzerine temellendirildiği sosyal inşa yaklaşımına göre engellilik olgusu, toplum tarafından anlamlandırılmakta ve yapılandırılmaktadır. Biyolojik bakımdan bir sınırlılığa işaret eden engellilik olgusunun sosyal yapının içinde nasıl anlamlandırıldığı, saha araştırması verilerinin literatür taraması ışığında değerlendirilmesi ile ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Engeli olan bireyler, Toplumsal normlar, Fiziksel ve sosyal yapı sınırlılıkları, Engellilik algısı, Koşullu beden kimliği.

Kaynakça

• Demir, A. (2019). Tekerlekli Düğün: Fiziksel Engellilerin Aile İnşası. Ankara: Siyasal Kitabevi.
• Devlet İstatistik Enstitüsü. (2009). Türkiye Özürlüler Araştırması 2002. Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası.
• Dünya Sağlık Örgütü. (2001). İşlevsellik, Engellilik ve Sağlığın Uluslararası Sınıflandırması: ICF. Erişim:
• Dünya Sağlık Örgütü. (2022). Engellilik. Erişim: https://www.euro.who.int/en/health-topics/Life-stages/disability-and-rehabilitation/areas-of-work/disability
• Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme. (2007). Dış İlişkiler ve Avrupa Birliği Genel Müdürlüğü. https://diabgm.adalet.gov.tr/arsiv/sozlesmeler/coktaraflisoz/bm_yeni.html
• Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme. (2009, 14 Temmuz). Resmi Gazete (Sayı: 27288). Erkan, G. (1990). Ortopedik Özürlü Çocukların Kendini Kabul Etme Düzeyi Üzerine Bir Araştırma. İstanbul: Sakatları Koruma Milli Koordinasyon Kurulu.
• Garland-Thomson, R. (2011). Sakatlığın Dahil Edilmesi, Feminist Kuramın Dönüştürülmesi. İçinde D. Bezmez, S. Yardımcı ve Y. Şentürk (Der.) (Çev: F. B. Aydar). Sakatlık Çalışmaları: Sosyal Bilimlerden Bakmak (ss. 521-548). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Giddens, A. ve Sutton, P. W. (2018). Sosyolojide Temel Kavramlar. (Çev: A. Esgin). Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Gül, İ. I. (2012). Engelli Kadınların Hakları, Yasal Düzenlemeler ve Hizmetler. İçinde İ. I. Gül, R. Ayaz ve E. Sarıtaş (Haz.), Engellilik ve Toplumsal Cinsiyet El Kitabı (ss. 17-30). Ankara: Sabancı Vakfı.
• Kağnıcı, G. (2020). Çivi Yazılı Metinlerde Engelliler: Eski Mezopotamya’da Fiziksel ve Zihinsel Yeti Yitimleri. İçinde A. R. Aydın, İ. Keskin ve N. Z. Yelçe (Edt), Engellilik Tarihi Yazıları (ss. 45-70). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınevi.
• Mcruer, R. (2011). Zorunlu Sağlam Bedenlilik ve queer/sakat Varoluş. İçinde D. Bezmez, S. Yardımcı ve Y. Şentürk (Der.) (Çev: F. B. Aydar), Sakatlık Çalışmaları: Sosyal Bilimlerden Bakmak (ss. 549-562). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Oliver, M. (2011). Sakatlığın İdeolojik İnşası. İçinde D. Bezmez, S. Yardımcı ve Y. Şentürk (Der.) (Çev: F. B. Aydar), Sakatlık Çalışmaları: Sosyal Bilimlerden Bakmak (ss. 227-242). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Özgökçeler, S. ve Alper, Y. (2010). Özürlüler Kanunu’nun Sosyal Model Açısından Değerlendirilmesi. İşletme ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 1(1), 33-54.
• Özkan, Y. (2011). Önsöz. İçinde Y. Özkan (Edt.), Sosyal Dışlanma ve Aile: Sosyal Hizmet Müdahalelerinde Güçlendirme Yaklaşımı (ss. 5-6). Ankara: Maya Akademi.
• Özsoy, Y. (1996). Özel Eğitime Muhtaç Çocuklar ve Özel Eğitim. İçinde Y. Özsoy, M. Özyürek ve S. Eripek (Edt.), Özel Eğitime Muhtaç Çocuklar (ss. 1-20). Ankara: Karatepe Yayınları.
• Öztürk, E. N. (2019). Engellilerin, Türkiye’de İş ve Sosyal Hayata Katılımı Konusunda Sorunları ve Çözüm Önerileri. İçinde Ö. Yaşar, N. Önsal ve D. B. Sarıipek (Edt.), Engellilerin İstihdamı ve Sosyal Koruma (ss. 251-258). Ankara: TAEM (Türk Metal Sendikası Araştırma ve Eğitim Merkezi)
• Öztürk, M. (2011). Engelli Gerçeği. İçinde M. Öztürk (Edt.), Türkiye’de Engelli Gerçeği (ss. 15-38). İstanbul: MÜSİAD Cep Kitapları.
• Özyürek, M. (1996). Bedensel Yetersizliği ve Süreğen Hastalığı Olan Çocuklar. İçinde Y. Özsoy, M. Özyürek ve S. Eripek (Edt.), Özel Eğitime Muhtaç Çocuklar (ss. 103-123). Ankara: Karatepe Yayınları.
• Sadakoğlu, M. C. (2020). Modern Dönemden Günümüze Askeri Gereklilikler Açısından Engelli Yurttaş ve İktidar İlişkileri. İçinde A. R. Aydın, İ. Keskin ve N. Z. Yelçe (Edt), Engellilik Tarihi Yazıları (ss. 371-382). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınevi.
• Sarı, Ö. ve Atılgan, K. G. (2012). Sağlık Sosyolojisi: Hastalık ve Sağlığa İlişkin Kavramsal Tartışmalar. Konya: Karatay Akademi Yayınları.
• Seyyar, A. (2006). Özürlülere Adanmış Sosyal Politika Yazıları. Adapazarı: Adapazarı Büyük Şehir Belediyesi.
• Şenol, D. (2017). Sembolik Etkileşim. Ankara: Net Kitaplık Yayıncılık.
• Şimşek, K. (2017). II. Abdülhamit Dönemi Osmanlı Devleti’nde Engelliler ve Engelli Politikaları (1876-1909). Doktora Tezi. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Pamukkale.
• T.C. Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı (2021, Şubat). Engelli ve Yaşlı İstatistik Bülteni. Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü.
• T.C. Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı. (1999). I. Özürlüler Şûrası: Çağdaş Toplum Yaşam Ve Özürlüler Komisyon Raporları Genel Kurul Görüşmeleri (29 Kasım-02 Aralık 1999). Ankara: Takav Matbaacılık ve Yayıncılık.
• Tecim, E. (2018). Sağlık Sosyolojisi. Konya: Çizgi Kitabevi.
• Tezcan, M. (2015). Sosyolojiye Giriş. Ankara: Anı Yayıncılık.
• Türkiye İstatistik Kurumu. (2011). TÜİK, Özürlülerin Sorun ve Beklentileri Araştırması 2010. Ankara: Türkiye İstatistik Kurumu Matbaası.
• Türkiye İstatistik Kurumu. (2022). Engelli Bireylerin Yaş Grubu ve Cinsiyete Göre Dağılımı. https://data.tuik.gov.tr/Search/Search?text=engelli
• Uluslararası Çalışma Örgütü. (2015, 18 Haziran). 159 No’lu Mesleki Rehabilitasyon ve İstihdam (Sakatlar) Sözleşmesi.
• Üçer, M. (2020). Deme Mecnûn’a Deli. İçinde A. R. Aydın, İ. Keskin ve N. Z. Yelçe (Edt), Engellilik Tarihi Yazıları (ss. 79-96). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınevi.
• Ünal, B. ve Gençöz, T. (2018). Engellilerin Bağımsız Yaşayabilme ve Topluma Dâhil Olma Hakkı: Ayrışma-Bireyleşme Süreci ve Psikolojik İyilik Hali. Turkiye Klinikleri J Psychol-Special Topics,3(1),42-52.