Metropolis Aşağı Hamam - Palaestra ve Balneum Kazılarına Ait Pencere Camı Örneklerinde Arkeometrik Analizler

Yıl 2024, Cilt: 23 Sayı: 1, 1 - 14, 25.01.2024

Ali Akın Akyol Emine Akkuş Koçak

https://doi.org/10.21547/jss.1302986

Öz

The first use of window glass in buildings can only be found in the 1st century AD during the Roman period. It is known that window glass was mostly used in the caldariums, which are the warm rooms of the baths, and in the residences of the period during the Roman Imperial Period. In this study, window glass samples from the Late Roman period, obtained from the Metropolis Lower Bath Palaestra and balneum excavations, were examined archeometrically. The samples were cataloged, photographed and documented. Their physical properties and production technologies were tried to be determined by microscopic studies. The chemical structure of the glasses was determined by PED-XRF analysis. As a result of the analysis, it was understood that the glasses were of the soda/lime glass type, which constitutes the most examples of the period. The high SiO2 contents of the samples indicate that both the mechanical resistance and durability and the melting temperature of the glasses are high. While the window panes of the Lower Bath-Palaestra were cylindrical blown, those found in balneum were produced by casting technique. It was understood that plant ash was added to the glasses with its high K2O content. Colorants in glass samples are Fe, Mn, Cu and Pb. In addition, it was observed that Sb was added to the structure of most of the samples as a decolorizer. The similarity of Al2O3 and/or SiO2 ratios, one of the main raw materials of glass, indicates that the raw materials comes from the same source(s). In the light of the Sr and Zr contents of the samples, it is possible to say that mostly marine origin sand source was used in the production of all the glasses of the sample set.

Anahtar Kelimeler

Archaeometry, Window panes, Metropolis, Chromametric Analysis, XRF Analysis

Proje Numarası

Yok

Metropolis Aşağı Hamam - Palaestra ve Balneum Kazılarına Ait Pencere Camı Örneklerinde Arkeometrik Analizler

Öz

Camın üretimi ve kullanımı antik çağlardan itibaren gerçekleşse de yapı malzemesi olarak kullanımı ancak Roma dönemine denk düşmektedir. Dönemin pencere olarak kullanılan açıklıkların cam levhalar kullanılarak kapatılmasına M.S. 1. yüzyılda ilk defa rastlanmaktadır. Roma İmparatorluk Dönemi’nde pencere camının yoğunlukla hamam yapılarının sıcak odaları olan caldarium’larda ve dönemin konutlarında kullanıldığı bilinmektedir. Bu çalışmada, Metropolis Aşağı Hamam Palaestra ve balneum kazılarından ele geçen Geç Roma dönemine ait pencere camı örnekleri arkeometrik yönden incelenmiştir. Örnekler öncelikle kataloglanıp fotoğraflanarak belgelendikten sonra mikroskop altında incelenerek fiziksel özellikleri ve üretim teknolojileri belirlenmeye çalışılmıştır. Camların kimyasal yapısı Polarize Enerji Dağılımlı X-Işını Floresans Spektroskopisi (PED-XRF) analizi ile belirlenmiştir. Analiz sonucunda camların, döneminin en fazla örneğini oluşturan soda/kireç camı türünde olduğu anlaşılmıştır. Örneklerin yüksek SiO2 içerikleri, camların hem mekanik direnç ve dayanıklılığın hem de ergime sıcaklığının yüksek oluşuna işaret etmektedir. Aşağı Hamam-Palaestra yapısının pencere camları silindir üfleme iken balneum’da tespit edilenler döküm tekniğinde üretilmiştir. Yüksek orandaki K2O içeriği ile camlara bitki külünün eklenmiş olduğu anlaşılmıştır. Cam örneklerde renk veren elementler Fe, Mn, Cu ve Pb’dir. Ayrıca renksizleştirici olarak Sb’nin de örneklerin çoğunluğunun yapısına eklendiği görülmüştür. Camların yapımında safsızlık olarak camın yapısına taşınan hammaddelerden biri olan Al2O3 oranlarının örneklerde benzerliği, kullanılan kum ve/veya kuvarsın (SiO2) aynı kaynaktan geldiğine işaret etmektedir. Örneklerin Sr ve Zr içeriklerinin ışığında, örnek setine ait camların tümünün üretiminde çoğunlukla denizel kökenli kum kaynağının kullanıldığını söylemek mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Arkeometri, Antik camlar, Metropolis kazısı camları, Kromametrik Analiz, XRF Analizi

Destekleyen Kurum

Yok

Proje Numarası

Yok

Teşekkür

Bu çalışmanın analizleri, Gazi Üniversitesi Rektörlüğü Öğretim Üyesi Yetiştirme Programı (ÖYP) Kurum Koordinatörlüğü'nün desteğiyle yapılmıştır. Yazarlar; çalışma kapsamında cam örneklerin çalışılmasına izin veren Metropolis Kazısı Başkanı Doç. Dr. Serdar AYBEK’e, örneklerin hazırlanmasındaki yardımlarından dolayı Kastamonu Üniversitesi’nden Dr. Öğr. Üyesi Murat EROĞLU’na ve Ankara Üniversitesi Yer Bilimleri Uygulama ve Araştırma Merkezi (YEBİM) Müdürü Prof. Dr. Yusuf Kağan KADIOĞLU ile Müdür Yardımcısı Dr. Öğr. Üyesi Kıymet DENİZ'e teşekkür ederler.

Kaynakça

• Akkuş Koçak, Emine (2021). Metropolis Aşağı Hamam-Palaestra yapısında pencere camları ve aydınlatma, Kıraç, Y., Alagöz, U., Taşkıran, Z.F. ve Alpagut, A. (Ed.), 1921-2021 Asırlık Çınar: Anadolu Medeniyetleri Müzesi 100 Yaşında (s. 359-370). Ankara.
• Akyol, A.A., Güray, Ç.G., Kadıoğlu, Y.K. ve Demirci, Ş. (2009). Elaiussa-Sebaste cam örnekleri arkeometrik çalışmaları. Dönmez, H. ve Özme, A. (Ed.). 24. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, (s. 13-28). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı (Yayın No: 3173) / Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü (Yayın No: 132) Yayınları. Ankara.
• Akyol, A.A., Kadıoğlu, Y.K., Demirci, Ş. ve Özgümüş, Ü. (2012). İstanbul Yeni Cami Hünkar Kasrı camları üzerine arkeometrik çalışmalar, Demirci, Ş., Özer, A.M. ve Ayter, P. (Ed.) ODTÜ FBE Arkeometri Anabilim Dalı 2. ODTÜ Arkeometri Çalıştayı – Türkiye Arkeolojisi’nde Cam: Arkeolojik ve Arkeometrik Çalışmalar Bildiri Kitabı (s. 159-171). Ankara: Elma Teknik Basım Matbaacılık.
• Akyol, A.A., Kadıoğlu, Y.K., Özgümüş, Ü. ve Kanyak, S. (2014). İstanbul Koca Ragıb Paşa Kütüphanesi camları arkeometrik analizleri, Turkish Studies, 9 (11), 1-13.
• Akyol, A.A. ve Kadıoğlu, Y.K. (2015). Tekfur Sarayı cam buluntuları arkeometrik çalışmaları, Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi - TÜBA-KED, 13, 27-36.
• Akyol, A.A. ve Erten, A.E. (2016). Archaeometrical studies of ancient window glass finds from Olba (Silifke, Mersin) Excavation in Turkey, Stanislawski, B. ve Öniz, H. (Ed.). SOMA 2014 British Archaeological Reports (s. 31-39). Archaeopress.
• Akyol, A.A., Kadıoğlu, Y.K. ve Erol, A.F. (2021). Cıngırt Kayası (Fatsa, Ordu) Erken Bizans Dönemi camlarında XRF analizi, Dumankaya, O. (Ed.), Arkeolojik Küçük Buluntular Pişmiş Toprak, Metal, Kemik, Cam ve Taş Eserler (s. 404-436). Doruk Yayımcılık.
• Aydın, M., Akyol, A.A. ve Erten, E. (2015). Olba Kazısı camları arkeometrik çalışmaları, Selevcia Ad Calycadnvm, V, 197-206.
• Aybek, S., Meriç, A.E. ve Öz, A. (2009). İonia’da bir ana tanrıça kenti: Metropolis, İstanbul.
• Aybek S. (2016). Metropolis’te bulunan üç hamam: Şehir planlama, mimari özellikler ve sosyal kontekst bakımından kısa bir değerlendirme, Arkeoloji ve Sanat, 153, 109-124.
• Beşer, E., Uzun, A., Demirci, Ş., Akyol, A.A. ve Kadıoğlu, Y.K. (2010). Archaeometry of the glass from Alanya. Laflı, E. (Ed.). Late Antique/Early Byzantine Glass in the Eastern Mediterranean, 213-233. Ankara: TÜBİTAK Yayınları.
• Boon, G.C. (1966). Roman window glass from Wales, Journal of Glass Studies, VIII, 41-45.
• Brill, R.H. (1962). What is the chemistry of Roman glass?. Table From Dr. Brill, 1962, CMOG, https://ancientglass.wordpress.com/2014/05/19/what-is-the-chemistry-of-roman-glass/. Erişim Tarihi: 05.06.2023.
• Caley, E.R. (1947). Results of a chemical examination of some specimens of Roman glaze from Tarsus. The Journal of the Archaeological Institute of America Published Quarterly, 389-393. Menasha & Wis: The Collegiate Press.
• Çolak Büyüksoy, D., Akyol, A.A. ve Özsait Kocabaş, H.I. (2021). Archaeometric studies on the characterization and deteriorations of glass artifacts of Su Terazisi and Kral Kızı regions in Enez (Ainos) Excavation, Art – Sanat Dergisi, 16, 87-122.
• Genç, D. ve Akyol, A.A. (2021). Archaeometric investigations of the Early Byzantine site Side glass finds, Sevindik, O. (Ed.). Annales du 21e Congrès de l’Association Internationale pour l’Histoire du Verre (s. 375-388). İstanbul.
• Erten A.E. (2011). Erken Bizans camcılığı: Kimliği ve niteliği üzerine düşünceler, Selevcia ad Calycadnvm, 1, 29-50.
• Erten A.E. (2015). The use of window glass in the Roman world, Okan E. ve Atila, C. (Ed.), Prof. Dr. Ömer Özyiğit’e Armağan (s. 155-161), İstanbul.
• Freestone, I.G. (2001). Post-depositional changes in archaeological ceramics and glasses, Journal of Glass Studies, Vol. 44, The Corving Museum of Glass, New York.
• Freestone, I.C., Leslie, K. A., Thirlwall, M. ve Gorin-Rosen, Y. (2003). Strontium isotopes in the investigation of early glass production: Byzantine and Early Islamic glass from the Near East, Archaeometry, 45, (1), 19-32.
• Freestone, I.C. (2008). Pliny on Roman glassmaking, Marcos Martinón-Torres,M. ve Rehren, T. (Ed.). Archaeology, History and Science: Integrating Approaches to Ancient Materials (s. 77-100). Walnut Creek (CA).
• Harden, D.B. (1959). New light on Roman medieval window-glass, V. Intenationaler Glaskongreβ (s. 158), 32 K (1959), Heft VIII.
• Henderson, J. (2013). Ancient glass an interdisciplinary exploration (s. 320-325). Cambridge University Press.
• Jackson, C.M. (2005). Making colourless glass in the Roman Period, Journal of Archaeometry, 47 (4), 763-780.
• Ohno, Y. (2007). Spectral colour measurement, in CIE colorimetry: Understanding the CIE System, Schanda, J. (Ed.), Ch. 5.. Wiley Publication, New York.
• Özgümüş, Ü.C. (2013). Çağlar boyu cam tasarımı (s. 15-17). İstanbul.
• Shackley, M.S. (Ed.) (2011). X-ray fluorescence spectrometry (XRF) in geoarchaeology, Springer Publication.
• Stern, E.M. (2007). Ancient glass in a philological context, 341-406. Leiden.
• Strabon (2015). Antik Anadolu coğrafyası (Geographika Kitap: XII-XIII-XIV), İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları (8. Baskı).
• Vitruvius (2015). Mimarlık üzerine on kitap. Yegül F. ve Artamlı, B. (Ed.). Ankara: Şevki Vanlı Mimarlık Vakfı Yayınları.
• Whitehouse, D. (2001). Window glass between the first and the eight centuries. Colore Nel Medioevo Arte Simbolo Tecnica La Vetrara in Occidente Dal Iv Al’xi Secolo (s. 31-43). Lucca.