BÂKÎ’NİN ŞİİRLERİNDE KISKANÇLIK

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 1, 283 - 306, 30.06.2021

Gülcan Abbasoğulları

https://doi.org/10.46353/k7auifd.800783

Cited By: 1

Öz

Edebiyat ve psikoloji birbirinden ayrı düşünülemeyecek iki önemli bilimdir. Her iki bilimin insanla olan münasebetleri, onların bir bütün olarak değerlendirilmesini de gerektirmektedir. Aslında bu bilimler insanı daha iyi anlamaya veya anlatmaya yönelik izdüşümleridir. Duygular insan hayatının bir parçasıdır ve bunların nasıl ve neden ortaya çıktıklarına dair düşünceler insanı daha iyi anlayabilme çabasının göstergesidir. Bununla beraber bu insani duyguların bir sanatçı tarafından bir eser vasıtasıyla yansıtılması kimi zaman sanatçının kimi zaman yansıttığı karakterin hislerini, düşünce yapılarını ve vasıflarını açığa çıkarmada etkili olabilmektedir. Bu çalışmada kıskançlık bağlamında sözü geçen bilimlerden istifade edilmek suretiyle Bâkî’nin şiirlerinin psikanalitik bir okuması yapılmaya çalışılmıştır. Kıskançlık kelime anlamı olarak sözlüklerde “cimrilik etmek, esirgemek, hırs göstermek, ötekinden daha iyi yapma isteği” gibi anlamlara gelmektedir. Dinî metinlerde ise kıskançlık, şahsi zaaflar ve bencilce dürtüler hariç tutulmak suretiyle neslin korunması gibi sebeplerden ötürü bir onur ifadesi olarak telakki edilmektedir. Aynı zamanda değerlere yönelik saldırılara karşı koyma duygusu ve iradesi olarak tanımlanan hamiyet ve izzet-i nefis kelimeleriyle izah edilmiştir. Kıskançlıkla ilgili yapılan birçok tanım vardır. Yapılan bu tanımların çoğunda kişilerin kaybetme korkusu ve gerçek ya da imgesel üçüncü kişinin (ya da daha fazlası) varlığı göze çarpmaktadır. Kıskançlık sevilen nesnenin bir başkasına meyletmesi kanısında açığa çıkan duygu, tutum ve davranışlardır. Bahsedilen üçüncü kişi kıskançlığı hasetten ayıran önemli bir husustur. Kıskançlıkta sahip olma isteği veya elindekini koruma arzusu, hasette ise açgözlülük ve elde etme isteği söz konusudur. Sahip olunan şey kıskanılır, bir başkasının o şeye sahip olmasına ise haset edilir. Bâkî’nin şiirlerinde âşık-maşuk-rakip üçlüsü kıskançlığın en açık göstergesidir. Bâkî şiirlerinde kullandığı sözcüklerle de kıskançlık ve haset arasındaki ayrımı göstermektedir. Kıskançlık bir duygulanım durumudur ve âşık uyaranlara, olaylara, anılara, düşüncelere duygusal tepki ile katılabilme yetisi gösterir. Şiirlerde âşık, maşuğu daima kıskanır hatta onunla ilgili paranoid tepkiler üretir. Bütün bunların temelinde sevgiliyi kaybetme kaygısı vardır. Sevgilinin ise kıskanılacak özellikleri vardır ve bu durum şiirlerde “reşk” kelimesiyle telaffuz edilir. Rakibi ise hasetçi olarak nitelendirir ve çoğunlukla düşmanca tavırlar sergiler. Çünkü rakip, âşığa haset eden ve âşığın sevgilisine ulaşmasına mâni olan bir karakterdir. Divan şiirinde rakip, engel, düşman, ağyâr, hasûd, yabancı, âşık-maşuk ikilisi arasında âşık ile yarışan ve ona ortak olan kişi, âşık ile sevgili arasına giren ve âşığın sevgiliye ulaşmasına engel olan her şeydir. Ayrıca Arapça “gözeten, gözetleyen, seyreden” anlamına gelen rakip kelimesi anlamı itibariyle kıskançlığı çağrıştırmaktadır. Çünkü gözler kıskançlığı üreten birincil organlar olarak ifade edilir. Bâkî’nin “gözedür” redifli gazeli kıskançlığın bu boyutunu göstermesi açısından da manidardır. Psikolojide rekabetçi, yansıtılmış ve sanrısal olmak üzere bahsedilen üç tür kıskançlık arasında, âşığın kıskançlığına, talihli rakibe üstün gelme ve onu geçme arzusundan dolayı genel olarak “rekabetçi kıskançlık” denebilir. Latincede rekabetin “su akıntısına ulaşmak için verilen mücadele”, rakibin “diğerleriyle aynı su akıntısını kullanan ya da bu suyun yanında yerleşmiş kişi” olarak tanımlanmasıyla, üstün gelme isteği ve alanın iktidarına yönelik hususların ön plana çıkarıldığı görülür. Düşük benlik değeri, güvensizlik, duygusal bağımlılık, ihmal edilmişlik, kaybetme kaygısı, sahiplenme, inatçılık, kendini yiyip bitirme, eleştiri/ öfke, şiddet, başkasının neşesini kaçırma, kendine bağlama, davranış kuralları belirleme Bâkî’nin şiirlerinde âşığın kıskançlığını gösteren tezahürlerdendir. Bâkî, şiirinde sıklıkla dile getirdiği dert ve belanın kıskançlıktan kaynaklandığını vurgulamaktadır. Sonuç olarak denebilir ki, psikolojide kıskançlığın tezahürleri olarak belirtilen hususlar Bâkî’nin şiirlerinde de görülmektedir. Fakat divan şiirinin toplumun inanç ve düşünce yapısından kaynaklanan bazı farklılıklar da göze çarpmaktadır. Kıskançlık söz konusu olduğunda akla getirilemeyecek olan tefani (empati) ve diğergamlık gibi hasletler âşığın nadirde olsa takındığı tavırlardandır. Alışılmış bir kıskançlıkta olduğundan farklı olarak âşığın, yer yer rakibi hoş karşılayan, onun hâlinden anlayan ve ona merhamet eden bir karakterinin olduğu da söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı, Psikoloji, Bâkî, Şiir, Kıskançlık

JEALOUSY IN BĀQĪ’S POEMS

Öz

Literature and psychology are two important sciences that cannot be considered separately. The relations of both sciences with human beings require their evaluation as a whole. In fact, these sciences are projections aimed at understanding or explaining the human better. Emotions are a part of human life and thoughts about how and why they arise are an indication of the effort to understand people better. However, the reflection of these human feelings by an artist through a work can sometimes be effective in revealing the feelings, thinking structures and qualities of the character that the artist reflects. In this study, a psychoanalytic reading of Bāqī’s poems was tried to be made by making use of the sciences mentioned in the context of jealousy. Jealousy literally means “to be stingy, to spare, to show greed, to do better than the other” in the dictionaries. In religious texts, except from the jealousy, personal weaknesses and selfish impulses, it is considered an expression of honor for reasons such as protecting the generation . At the same time, it is explained by the word hamiyet, which is defined as the feeling and will to resist attacks against values, and also with the words izzet-i nefis. There are many definitions of jealousy. In most of these definitions, the fear of loss and the existence of a real or imaginary third person (or more) stand out. Jealousy is the emotion, attitude and behavior that emerges in the opinion that the loved object tends to another person. The third person mentioned is an important point that distinguishes jealousy from envy. In jealousy, there is the desire to have or to protect what one has, and in envy is greed and the desire to obtain.The possessed thing can attract jealousy, and someone else can desire to have it . In Bāqī’s poems, the trio of lover-loved-opponent is the clearest indicator of jealousy. Bāqī shows the distinction between jealousy and envy with the words he uses in his poems. Jealousy is an affective state and the lover shows the ability to participate in emotional response to stimuli, events, memories, thoughts. In poetry, the lover is always jealous of the loved and even produces paranoid reactions about her. The basis of all this is the anxiety of losing the loved. The loved has enviable qualities and this situation is pronounced in poems with the word “reşk”. He characterizes his opponent as envious and often displays hostile attitudes. Because the opponent is a character who envies the lover and wants to take away what he loved. In Divan poetry, opponent, obstacle, enemy, envious, stranger, is the person who competes with the lover and becomes a partner to him and everything that comes between the lover and the loved and prevents the lover from reaching the loved. Sometimes the lover himself can be a rival. In addition, the word opponent, which means “watch” in Arabic etymologically evokes jealousy. Because the eyes and ears are the primary organs that generate jealousy. Bāqī’s ghazal “gözedür” is also meaningful in terms of showing this dimension of jealousy. Among the three types of jealousy mentioned in pschology as competitive, projected and delusional, the lover’s jealousy can be generally referred to as “competitive jealousy” due to his desire to overpower and surpass the fortunate opponent. In Latin, it is seen that with the definition of competition as “the struggle to reach the water stream” and the opponent as “the person who uses the same water stream with the others or settled next to this water”, the desire to prevail and the issues regarding the power of the field are brought to the fore. Low self-esteem, insecurity, emotional dependence, neglect, anxiety of loss, possessiveness, stubbornness, to worry himself, criticism / anger, violence, abduction of someone else’s joy, self-bind, setting rules of conduct, restriction of freedom are some of the symptoms that show the jealousy of the lover in Bāqī’s poems. Bāqī emphasizes that the trouble and calamity that he frequently mentions in his poem originates from jealousy. As a result, it can be said that the stated effects of jealousy in psychology are also seen in Bāqī’s poems. However, some differences arising from the unique structure of divan poetry and the belief and mentality of the society are also striking. When it comes to jealousy, characteristics such as empathy and preference for someone else, which cannot be brought to mind, are among the attitudes that the lover rarely adopts. Unlike the usual jealousy, it can also be said that the lover has a character who at times welcomes the opponent, understands his state and shows compassion to him.

Anahtar Kelimeler

Turkısh-İslamic Literature, Psychology, Bāqī, Poetry, Jealousy

Kaynakça

• Adler, Alfred. İnsanı Tanıma Sanatı. çev. Kâmuran Şipal. İstanbul: Say Yayınları, 20. Baskı, 2019.
• Akalın, Şükrü Halûk vd.. Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu, 11. Basım, 2011.
• Alparslan, Ali. “Nest‘alik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/11-15. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Aune, Krystyna Strzyzewski – Comstock, Jamie. Effect of Relationship Length on the Experience, Expression, and Perceived Appropriateness of Jealousy. The Journal of Social Psychology (1997), 23-31. Doi: 10.1080/00224549709595410
• Akhtar, Salman. Comprehensive Dictionary of Psychoanalysis. London: Karnac Books, 2009.
• Bakırcıoğlu, Rasim. Ansiklopedik Eğitim ve Psikoloji Sözlüğü. PDF: Anı Yayıncılık, 2012.
• Demirtaş, H. Andaç - Dönmez, Ali. “Yakın İlişkilerde Kıskançlık: Bireysel, İlişkisel ve Durumsal Değişkenler”. Türk Psikiyatri Dergisi 17/3 (2006), 181-191.
• Descartes, Rene. Duygular ya da Ruh Halleri. çev. Çiğdem Dürüşken. İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım, 2015.
• DeSteno, David A. - Salovey, Peter. “Evolutionary Origins of Sex Differences in Jealousy?: Questioning the “Fitness” of the Model”. Psychological Science 7 (1996), 367-372. Doi: 10.1111/j.1467-9280.1996.tb00391.x
• Devellioğlu, Ferit. “Rakip”. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi, 2000.
• Ertekin Pınar, Şükran - Tel, Havva. “Depresyon Tanılı Birey ve Hemşirelik Yaklaşımı”. Psikiyatri Hemşireliği Dergisi 3/2 (2012), 86-91. Doi: 10.5505/phd.2012.14633
• Freud, Sigmund. “The International Journal of Psychoanalysis”. çev. Ali Algın Köşkdere- Nesrin Koçal. Psikanaliz Yazıları 31 (2015), 15-24.
• Girard, René. Romantik Yalan ve Romansal Hakikat -Edebi Yapıda Ben ve Öteki-. çev. Arzu Etensel İldem. İstanbul: Metis Yayınları, 2001.
• Harmon, Eddie - Peterson, Jones and Carly K. - Harris, Christine R.. “Jealousy: Novel Methods and Neural Correlates”. American Psychological Association 9/1 (2009), 113-117. Doi: 10.1037/a0014117
• Hökelekli, Hayati. “Kıskançlık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/496-497. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• İsfahani, Râgıb. Müfredat. çev. Mustafa Yıldız. İstanbul: Çıra Yayınları, 6. Basım, 2020.
• Kingham, Michael - Gordon, Harvey. “Aspects of Morbid Jealousy”. Advances in Psychiatric Treatment 10, (2004), 207-215. Doi: 10.1192/apt.10.3.207
• Klein, Melanie. Haset ve Şükran. çev. Orhan Koçak- Yavuz Erten. İstanbul: Metis Yayınları, 6. Basım, 2020.
• Köşkdere, Ali Algın vd.. Psikanaliz Yazıları -Kıskançlık-. 31. Ankara: Bağlam Yayınları, 2015.
• Mahmud Abdülbâkî (Bâkî). Divan. çev. Mehmet Kanar. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2019.
• Mutçalı, Serdar. “Gayret”, Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayınları, 1995.
• Nazik, Sıtkı. “Klasik Türk Şiirinde Âşığın Aynı Zamanda Kendine Rakip Olması”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 17, (2016), 243-266.
• Navaro, Leyla. Haset ve Rekabet Kendi Kuyruğunu Yiyen Yılan. İstanbul: Remzi Kitapevi, 2011.
• NS, Nişanyan Sözlük. “Kıskançlık”. Erişim 22 Eylül 2020. https://www.nisanyansozluk.com/?k=gayret
• NS, Nişanyan Sözlük. “Kıskançlık”. Erişim 8 Eylül 2020. https://www.nisanyansozluk.com/?k=k%C4%B1skan%C3%A7l%C4%B1k
• Onay, Ahmet Talat. Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı. haz. Cemal Kurnaz. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Ortigue, Stephanie -Demicheli, Francesco Bianchi. “Intention, False Beliefs, and Delusional Jealousy: Insights into the Right Hemisphere from Neurological Patients and Neuroimaging Studies”. Med Sci Monit 17/1 (2011), 1-11. Doi: 10.12659/MSM.881314
• Pala, İskender. Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları, 1995.
• Parman, Talat vd.. Psikanaliz Yazıları -Kıskançlık-. 31. Ankara: Bağlam Yayınları, 2015.
• Pines, Ayala M. - Friedman, Ariella. “Gender Differences in Romantic Jealousy”. The Journal of Social Psychology 138/1 (1998), 54-71. Doi: 10.1080/00224549809600353
• Shakespeare, William. Othello. çev. Özdemir Nutku. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2. Basım, 1994.
• Şemseddin Sâmî. “Rakib”, Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1996.
• Toohey, Peter. Edebiyatta Sanatta ve Popüler Kültürde Kıskançlık. çev. Begüm Kovulmaz. İstanbul: Doğan Kitap, 2014.
• Zavotçu, Gencay. Divan Edebiyatı Kişiler-Kişilikler Sözlüğü. Ankara: Aydın Kitabevi, 2006.