Mu’tezile’de Yaratılışın Gayesi ve İlahî Fiillerin Değer Analizi

Yıl 2020, Cilt: 18 Sayı: 1, 87 - 114, 30.06.2020

Hüseyin Maraz

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.720263

Öz

Makalemizde Basra Ekolü temsilcilerinden olan ve Mu’tezile’nin beş doktrinel esasını sistemleştiren Kâdî Abdulcebbar’ın (ö. 415/1024) görüşleri doğrultusunda âlemin ve özellikle de insanın yaratılışındaki ilahi gaye ve bu gayeyi ifade eden kavramların değer analizi tasviri bir metotla ele alınacaktır. Bu doğrultuda Allah’ın insanı niçin yarattığı sorusu, ilahi fiillerdeki gaye/garaz (amaç ve nedensellik) unsuru esas alınarak cevaplandırılmaya çalışılacak ve Allah’ı yaratmaya çağıran zorunsuz nedenin (dâî) nitel değeri incelenecektir. Bununla birlikte Allah’ın yaratma gayesinin merkez kavramı olan ‘faydalandırma’nın, yaratılış öncesinde hikmet üst başlığı ile ‘tefaddul’ (karşılık beklemeksizin fayda sağlama); yeniden dirilişte ise vâcib üst başlığı ile ‘sevab’(mükâfat) ve ‘ivaz’ (elemin bedeli) olarak formüle edildiği görülecektir. İkab/cezanın ise yaratılışın başlangıcına ait bir değer olmadığı dolayısıyla yeniden diriliş ile zorunluluk kazanan ‘yasal iyi’ olduğu vurgulanacaktır. Bütün bu gayeliliği ifade eden kavramların ‘fayda ve iyilik’ (maslahat ve hüsn) değerleri içerisinde temellendirilmeye çalışıldığına yer verilecektir. Çalışmamızda yaratılışa başlamanın esas gayesi faydalandırma ve bunun fiilî değeri tefaddul iken; yeniden yaratılışın gaye değeri fayda ve iyi, fiilî değeri ise vâcib olduğu sonucuna ulaşılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Mu’tezile, Yaratma, Gaye, Fayda, Sevab, İvaz, Ceza

The Purpose of Creation and Value Analysis of Divine Actions in Mu’tazila

Öz

This article descriptively discusses the divine purpose in the creation of the world and especially the human being, and the value analysis of the concepts, expressing this purpose in the light of the views of Qāḍī ʿAbd al-Jabbār (d. 415/1024), who was from the Basra School, and systemized the five doctrinal principles of the Mu'tazila. Accordingly, it answers the question why God created the human on the basis of the purpose/aim in divine actions and examines the qualitative value of the non-compulsory cause (dā’ī) that motivates God to create. In addition, the article shows that 'beneficence', the central concept in the purpose of the creation, is formulized as ‘tafaḍḍul’ (disinterested or gratuitous beneficence) with the title of wisdom before the creation and as ‘thawāb’ (reward) and ‘iwaḍ (compensation) with the title of wājib (necessary or obligatory) in the resurrection. It also emphasizes that ‘iqāb (punishment) is not a value for the beginning of creation, and therefore it is 'legal good' required by the resurrection. It also touches on that the concepts, expressing all this purposefulness are based on the values of 'benefit and good' (maṣlaḥa and ḥusn). This article concludes that while the main purpose of the beginning of creation is beneficence and its actual value is tafaḍḍul; the main purpose of re-creation is benefit and good, and the actual value is wājib.

Anahtar Kelimeler

Mu’tazila, Creation, Purpose, Benefit, Reward, Compensation, Punishment

Kaynakça

• Arslan, Hulusi, “Yaratma ve Gayelilik Bağlamında Mu’tezile’nin Fayda Teorisi”, Kelam Araştırmaları Dergisi 14/2, (Aralık 2016): 343-360.
• Arslan, Hulusi, "Mu‘tezile’de Dinin Gayesel Yorumu", İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 / 2 (Aralık 2017): 23-39.
• Aslan, İbrahim, Kâdı Abdulcebbar’a Göre Dinin ve Aklî ve Ahlâkî Savunusu, 1. Bs. Ankara: Otto Yayınları, 2014.
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr, ed-Delâil ve’l-İ’tibâr ale’l-Halkı ve’d-Tedbîr, Beyrut: Dâru’n-Nedveti’l-İslamiyye, 1988.
• Can, Seyithan, “Allah’ın Kudreti’nin İnsan Fiillerine Taalluk Alanı ve İmkânı (Kötülük Problemi Çerçevesinde Bir İnceleme)”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (Aralık 2019): 581-606.
• Ebu Bekr el-Es’am, Abdurrahman b. Keysan, Tefsîru Ebî Bekr el-Es’am, thk. ve cem. Muhammed Hıdr Nabha Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1971.
• Ebu’l-Bekâ el-Kefevî, Eyyüb b. Musa, el-Külliyyat, thk. Adnan Derviş-Muhammed el-Mısrî, Beyrut: 1998.
• Hâkim el-Cüşemî, Ebû Sa'd el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme, er-Risaletu-fî-Nasîhati’l-Amme, thk. Cemal eş-Şâmî, ys.: h. 1437.
• Hâkim el-Cüşemî, Tahkîmu’l-Ukûl fî-Tashîhi’l-Usûl, thk. Abdusselam b. Abbas, San’a: 2002.
• Hanefî, Hasan, Mine’l-Akîde ila’s-Sevra, Beyrut: Dâru’t-Tenvîr, 1988.
• Ebu’l-Huseyn el-Basrî, Muhammed b. Ali, Tesaffuhu’l-Edille, thk. Wilferd Madelung-Sabine Schmidtke, Wiesbaden: 2006.
• İbn Fürek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasan, Mücerredü-Makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasen el-Eş’arî, thk. Daniel Gimaret, Beyrut 1987.
• İbn Melâhimî, Mahmud b. Muhammed el-Havârizmî, Kitabu’l-Mu’temed fî-Usûli’d-Din, thk. Wilferd Madelung, Tahran: 2012.
• İbnu’l-Melâhimî, Mahmud b. Muhammed el-Havârizmî, Kitabu’l-Fâik fî Usûli’d-Dîn, thk. Faysal Bedir Avn, Kahire: 2010.
• İbnu’l-Melâhimî, Mahmud b. Muhammed el-Havârizmî, Tuhfetü’l-Mütekellimîn fi’r-Red ale’l-Felâsife, thk. Hassan Ensârî-Wilferd Madelung, Tahran: 2008.
• İbn Metteveyh, Ebu Muhammed el-Hasen b. Ahmed, Kitabu’l-Mecmû-fi’l-Muhît-bi’t-Teklîf, thk. Daniel Gimaret, Beyrut: Dâru’l-Meşrîk, 1981.
• İbn Metteveyh, Ebu Muhammed el-Hasen b. Ahmed, Kitabu’l-Mecmû-fi’l-Muhît-bi’t-Teklîf, thk. Jan Peters, Beyrut: Dâru’l-Meşrîk, 1986.
• Kâdı Abdulcebbar, Ebu’l Hasen Ahmed b. Abdilcabbar el-Esedabâdî, el-Muğnî fî-Ebvabi’t-Tevhîd ve’l-Adl, thk. Muhammed Hıdr Nabha, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Kâdı Abdulcebbar, Ebu’l Hasen Ahmed b. Abdilcabbar el-Esedabâdî, Kitabu’l-Muhît-bi’t-Teklîf, cem. Hasen b. Ahmed b. Metteveyh, thk. Ömer es-Seyyid Azmi-Ahmed Fuad el-Ehvânî, Kahire: 1965.
• Kâdı Abdulcebbar, Ebu’l Hasen Ahmed b. Abdilcabbar el-Esedabâdî, el-Muhtasar fî-Usûli’d-Din (Resâilu’l-Adl ve’t-Tevhîd’in içerisinde), thk. Muhammed Ammara, Beyrut: Dâru’ş-Şurûk, 1988.
• Kâdı Abdulcebbar, Ebu’l Hasen Ahmed b. Abdilcabbar el-Esedabâdî, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, tlk. Ahmed b. El-Huseyn b. Ebî Haşim, Beyrut: Dâru-İhyai’t-Turâsi’l-Arabî, 2012.
• Kâdı Abdulcebbar, Ebu’l Hasen Ahmed b. Abdilcabbar el-Esedabâdî, Kitabu’l-Mecmû fi’l-Muhît bi’t-Teklîf, thk. J. J. Houben, Beyrut: Matbaatü’l-Qatholıque, 1965.
• Maraz, Hüseyin, Mu’tezile’de Mükâfat ve Cezayı Temellendirme Yöntemi (İstihkak Teorisi), 1. Bs. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Osman, Abdülkerim, Nazariyyetü’t-Teklif Erâu-Kâdî Abdi’l-Cebbari’l-Kelâmî, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1971.
• Râvî, Abdüssettar İzzeddîn, Sevratü’l-Akl, Kahire: Dâru’l-Hulûd li’t-Turâs, 2006.
• Râzî, Sedîduddîn Mahmud el-Hımsî, el-Münkızu mine’t-taklîd, thk. Müessesetü’n-Neşri’l-İslamiyye, Kum, h. 1412.
• Subhî, Ahmed Mahmud, Fî-İlmi’l-Kelâm (Mu’tezile), Beyrut: Dâru’n-Nehzati’l-Arabiyye, 1985.
• Şerif Murtazâ, Mûsâ b. Muhammed el-Alevî, Emâli’l-Murtazâ-Ğureru’l-Fevâid ve Dureru’l-Kalâid, thk. Muhammed Ebû’l-Fazl İbrahim, ys.: 1954.
• Şerif Murtazâ, Mûsâ b. Muhammed el-Alevî, el-Hudûd ve’l-Hakâik (Resâilu’l-Murtazâ içerisinde), thk. Seyyid Ahmed el-Huseynî, Kum: h. 1405.
• Tûsî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Hasen b. Ali, Temhîdu’l-Usûl (Şerif Murtazâ’nın Cümelü’l-İlmi ve’l-Amel Şerhi ile birlikte), thk. Merkezü’t-Tahassusi li-İlmi’l-Kelâmi’l-İslamî, Kum: h. 1392.
• Yusuf, Hanem İbrahim, Aslu’l-Adl inde’l-Mu’tezile, Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1993.