Mâtürîdiyye Geleneğinde Seneviyye/Düalizm Eleştirisi ve İslâm Kaynaklarında Düalizm İnancı

Yıl 2020, Cilt: 18 Sayı: 1, 284 - 317, 30.06.2020

Ali Satılmış

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.721838

Öz

Bu çalışma ana hatlarıyla İslâm kaynaklarında seneviyye/düalizm inancını ve Mâtürîdiyye geleneğinin bu inanç gruplarını eleştirisini konu edinmektedir. Çalışmada öncelikle kelâm ve dinler tarihi eserlerinden hareketle Seneviyye inancının fırkaları ile birlikte genel bir tasviri yapılmıştır. Daha sonra Mâtürîdiyye ekolünün erken, orta ve geç dönemlerinden seçilen belli başlı teliflerin Seneviyye’ye dair tasvirlerinin zaman içerisinde nasıl dönüşüme uğradığı çalışma boyunca tahlil edilmiştir. Seçilen teliflerden Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin (öl. 333/944) Kitâbü’t-Tevhîd’i ve Ebû Şekûr es-Sâlimî’nin (öl. 460/1068) Temhîd’i mütekaddimîn dönemi teliflerinin örnekleri olarak ele alınmıştır. Müteahhirîn döneminin başlangıcı olarak kabul edilebilecek 6/12. yüzyılda telif edilen Ebû-l’Muîn en-Nesefî’nin (öl. 508/1115) Tebsıratü’l-Edille’si ve Ebû’s-Senâ’ el-Lâmişî’nin (öl. 522/1127?) et-Temhîd li Kavâidi’t-Tevhîd’i bu ekolün orta dönem teliflerinden kabul edilerek incelenmiştir. Ayrıca dönemin etkili isimlerinden olması hasebiyle Nûreddin es-Sâbûnî’nin (öl. 580/1184) el-Kifâye’si de dâhil edilmiştir. Geç dönemden ise Şemseddin es-Semerkandî’nin es-Sahâifü’l-İlâhiyye’si örnek alınmıştır. Bunların yanı sıra Yeni İlm-i Kelâm döneminden incelenen belli eserlerdeki Seneviyye’ye dair bilgilere kısaca değinilmiştir. Mezkûr teliflerin tamamı taranarak Seneviyye yahut Seneviyye’nin fırkalarından birinin zikredildiği bölüm öncelikle genel olarak tasvir edilmiş, ardından Seneviyye’ye dair verilen bilgiler mukayeseli olarak incelenmiş ve varsa Seneviyye’ye yönelik eleştirilerin mahiyeti tahlil edilmeye çalışılmıştır. Sonuç bölümü ve kısa bir değerlendirme ile çalışma hitama erdirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Dinler Tarihi, Mâtürîdiyye, Seneviyye/Düalizm, Eleştiri

The Criticism of the Māturidiyyah Tradition to the Sanawiyyah/Dualism and the Dualistic Belief in Islamic Sources

Öz

The main framework of this study will take into account the Thanawīya/dualism belief within Islamic sources and the criticism of the Māturīdiya tradition to such doctrines. Firstly, an overview of the Thanawīya belief and its sects have been taken into account with a general perspective from kalām and history of religion works. Thereafter certain early, middle and late period works of the Māturidī tradition regarding the Thanawīya transformation has been analysed throughout the study. Abū Manṣūr al-Māturidīs Kitāb al-Tawhīd and Abū Shakūr al-Sālimīs Tamhīds examples are among such works chosen from the mutaqaddimīn (early) period. In terms of the muteakhkhirīn (late) period which is accepted to be 6/12. Century, works considered to be of the middle period such as Abū-l’Mu‘īn al-Nasafīs Tabṣirat al-‘Adillah and Abū’l-Thanā al-Lāmishīs al-Tamhīd li Qawa‘id al-Tawhīd are also taken into account. Nūr al-Dīn al-Ṣabūnīs al-Kifayah has also been included due to it being an important and influential work. With regards to the latter period, Shams al-Dīn al-Samarqandīs al-Ṣaḥāif al-ilāhiyyah work has been given as an example. Additionally, a brief information from works of the New Science of Kalām era has been mentioned. Upon researching the entire mentioned works regarding the Thanawīya or one of its sects, related sections from these works will be mentioned briefly by comparing with each other. The extent of criticism to the Thanawīya belief in such cases will be analysed. 

Anahtar Kelimeler

Kalām, History of Religion, Māturīdiyyah, Sanawiyyah/Dualism, Criticism

Kaynakça

• Ak, Ahmet. “Mâtürîdîliğin Ortaya Çıkışı”. Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik (Bildiriler Kitabı). Ed. İlyas Çelebi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2016, 435-451.
• Amîdî, Rüknüddîn es-Semerkandî. el-Akîdetü’r-Rükniyye. Thk. Mustafa Sinanoğlu. İstanbul: İSAM Yayınları, 2008.
• AnaBritannica. “Dualizm”. 16. Baskı, 501-503.
• Askalânî, İbn Hacer. Tehzîbü’t-Tehzîb. Thk. Adil Ahmed Abdülmevcud — Ali Muhammed Muavvaz. Riyad: Vizaretü’ş-Şuuni’l-İslâmiyye ve’l-Evkaf ve’d-Da’ve ve’l-İrşad, ts.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir. Temhîdü’d-Evâil ve Telhîsu’d-Delâil. Beyrut: Müessetü’l-Kütübi’s-Sekafiyye, 1986.
• Bilmen, Ömer Nasûhî. Muvazzah İlm-i Kelâm. İstanbul: Ergin Kitabevi Yayınları, 1959.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. Çev. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Durmuş, İsmail. “İbnü’l-Mukaffa‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2000, 21/130-134.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-İktisâd fi’l-i’tikâd. Thk. Muhammed Enes Şerefâvî. Cidde: Dârü’l-Minhâc, 2012.
• Hançerlioğlu, Orhan. “İkicilik”. Felsefe Ansiklopedisi. İstanbul: Remzi Kitabevi Yayınları, 1977, 3/38-40.
• Gündüz, Şinasi. “Mecûsîlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2003, 28/279-284.
• Gündüz, Şinasi. “Sâbiîlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2008, 35/341-344.
• Harpûtî, Abdüllatîf. Tenkîhu’l-Kelâm fî Akâidi Ehli’l-İslâm. Dersaadet: Necm-i İstikbal Matbaası, 1330.
• Harpûtî, Abdüllatîf. Tenkîhu’l-Kelâm fî Akâidi Ehli’l-İslâm. Haz. Fikret Karaman. İstanbul: Çelik Yayınevi, 2016.
• Hayyât, Ebû’l-Huseyn. Kitabü’l-İntisar. Beyrut: Matbaatü’l-Katholikiyye, 1957.
• İbnü’n-Nedîm, Ebû’l-Ferec. Kitabü’l-Fihrist. Thk. Eymen Fuad Seyyid. 2 Cilt. Londra: Müessetü’l-Furkan li’t-Türasi’l-İslâmi, 2009.
• İzmirli İsmail Hakkı. Yeni İlm-i Kelâm. Ankara: Umran Yayınları, 1981.
• Kâdî Abdülcebbâr. el-Muğni. Thk. Mahmud Muhammed Kasım — İbrahim Medkûr. 16 Cilt. B.y. Dâru’l-Mısriyye, ts.
• Kahraman, Ahmet. Mukayeseli Dinler Tarihi. İstanbul: Marifet Yayınları, 1999.
• Kâtip Çelebi. Keşfü’z-Zunûn. Çev. Rüştü Balcı. 5 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2007.
• Lâmişî, Ebû’s-Senâ’. et-Temhîd li Kavâidi’t-Tevhîd Thk. Abdülmecid Türki. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1995.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd. Çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İSAM Yayınları, 2016.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasen. “Ehl-i Kitap Kadınlarla Evlilik”. Çev. Muhittin Özdemir. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi (2007), sayı 9, 415-442.
• Melibâri, Abdünnusayr Ahmed eş-Şâfii. Şerhu’l-Allâme el-Hayyâli ale’n-Nûniyye. Kahire: Mektebetu Vehbe, 2009.
• Nesefî, Ebû’l-Muîn. Tebsıratü’l-Edille. Thk. Muhammed Enver Hâmid İsa. 2 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2011.
• Neşşâr, Ali Sami. Neş’etü Fikri’l-Felsefî fi’l-İslâm. Kahire: Dârü’l-Maarif, 1119.
• Öğük, Emine. Mâtürîdî'nin Düşünce Sisteminde Şer-Hikmet İlişkisi. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Öz, Mustafa. “Deysâniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1994, 9/270-272.
• Ressî, Kâsım. Nakdü’l-müslimin li’s-seneviyye ve’l-mecus maa’r-red ala İbnü’l-Mukaffa’. Thk. Hanefi Abdullah. Kahire: Dârü’l-Âfâki’l-Arabiyye, 2000.
• Sâbûnî, Nûreddîn. el-Kifâye fi’l-Hidâye. Thk. Muhammed Aruçi. Beyrut: Dâru İbn Hazm; İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
• Sâlimî, Ebû Şekûr. et-Temhîd fî Beyâni’t-Tevhîd. Thk. Ömür Türkmen. Ankara; Beyrut: TDV Yayınları, 2017.
• Semerkandî, Şemseddîn. es-Sahâifü’l-İlâhiyye. Kuveyt: Mektebetü’l-Felâh, 198.
• Sıddık Hasan Han. Ebcedü’l-Ulûm. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1978.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Seneviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2009, 36/521-522.
• Sinanoğlu, Mustafa. “İmâm Mâtürîdî’nin Düalist İnanç Gruplarına Yaklaşımı”. Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012, 311-328.
• Şehristânî, Ebû’l-Feth Tâcüddîn. el-Milel ve’n-Nihal. Çev. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2007.
• Şenay, Bülent. “Merkûniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2004, 29/207-208.
• Taşköprülüzâde. Miftâhu’s-saâde. Thk. Kâmil Kâmil Bekrî — Abdülvehhâb Ebü’n-Nûr. 3 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Hadîse, 1968.
• Topaloğlu, Bekir — Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul, İSAM Yayınları, 2010.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kelâm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2002, 25/196-203.
• Warburton, Nigel. Felsefenin Kısa Tarihi. Çev. Güçlü Ateşoğlu. İstanbul: Alfa Yayıncılık, 2017.