Mu‘tezile ve Mâtürîdiyye’nin İman ve Küfür Görüşleri Bağlamında Büyük Günah İşleyenlerin Durumu

Yıl 2025, Cilt: 23 Sayı: 1, 262 - 290, 30.06.2025

Yusuf Şimşek

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1567875

Öz

İslâm tarihinde Müslümanların ihtilaf ettikleri hususların başında iman-küfür tanımlamaları ve bu tanımlamalar bağlamında da ortaya koydukları büyük günah işleyen kişinin durumunun ne olacağı gelmektedir. Bu konuda ortaya konulan görüşler kendi içerisinde aşırılıkları barındırmış ve Müslümanların tarihinde derin izler bırakmıştır. Bu aşırılıklar ilk olarak “Hâricîler” adı verilen grup tarafından meydana getirilmiş, onların bu görüşlerinin tam karşısında ise Mürcie farklı bir aşırılık ortaya koymuştur. Nitekim bu gruplardan ilki ameli imanın aslî rüknü sayıp büyük-küçük bütün günah sahiplerini tekfir ederek katledilmelerini gerekli görmüş, ikincisi ise bu düşünceye karşı olarak ameli imandan bütün yönleriyle ayırarak amelin önemine gereken vurguyu yapamamıştır. Bu noktada Hâricîler’in görüşünü daha itidalli bir hale getirip ortaya koyan mezhep Mu‘tezile olmuşken, Mürcie’nin görüşünü daha makul hale getiren Mâtürîdiyye mezhebi olmuştur. İman-amel ve mürtekib-i kebîre meselesinde aşırılıktan uzak bu iki mezhebin görüşleri bu araştırmanın temel konusudur. Çalışmada Mu‘tezile ve Mâtürîdiyye mezheplerinin iman ve küfür tanımlamalarına yer verilmekte ve bu tanımlamalarından hareketle mürtekib-i kebîrenin durumu izah edilmektedir. Bu araştırma aşırılıklardan -tekfir ve amelin önemini kaçırmak- uzak bu iki mezhebin konuyla ilgili görüşlerini mukayeseli bir şekilde ortaya koymaktadır. Çalışmanın ilk kısmında iman ve küfür kavramları genel olarak sözlük anlamları üzerinden incelenmektedir. İkinci kısmında Mu‘tezile mezhebinin iman ve küfür tanımlamaları mezhebin öncülerinden kabul edilen Ebü'l-Hüzeyl el-Allâf (öl. 235/849-50), Ebû Ali el-Cübbâî (öl. 303/916) ve Ebû Hâşim el-Cübbâî’nin (öl. 321/933) görüşleri, yine mezhebin en bilinir âlimlerinden Kādî Abdülcebbâr’ın (öl. 415/1025) eseri referans alınarak işlenmektedir. Üçünçü kısmında ise Mâtürîdî mezhebinin iman ve küfür tanımlaması doğrudan mezhebin kurucusu Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin (öl. 333/944) ve mezhebin sistemleştiricisi kabul edilen Ebü’l-Muîn en-Nesefî’nin (öl. 508/1114) görüşleri çerçevesinde ele alınmaktadır. Çalışmanın dördüncü ve beşinci bölümlerinde ise bu iki kelâm mezhebinin iman tanımlarından hareketle büyük günah işleyenlerin hükümleri belirlenmiş, burada kişinin hangi durumlarda iman dairesi dışına çıkacağı açıklanmıştır. Büyük günah işleyen kimse için kullanılan kavramların hem Mu‘tezile hem de Mâtürîdiyye mezhebindeki karşılıkları tespit edilmiş ve bunların hangi anlamda kullanıldıkları beyan edilmiştir. Yine kelâm ilminde önemli yeri olan bu iki mezhebin konuyla ilgili görüşlerini dayandırdıkları naklî ve aklî deliller çalışmanın ilgili kısımlarında genel hatlarıyla ortaya konulmuştur. Çalışmanın sonuç kısmında ise Mu‘tezile ve Mâtürîdiyye mezheplerinin iman ve küfür tanımları, ameli imana dahil edip etmemeleri ve iman-amel ilişkisini hangi yönden ele aldıkları belirgin hale getirilerek iki mezhep için amelin değeri tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mu‘tezile , Mâtürîdiyye , İman , Küfür , Mürtekib-i kebîre

The Status of Grave Sinners in the Context of Mu‘tazila and Māturīdiyya’s Views on Faith and Disbelief

Öz

In the history of Islam, one of the primary issues on which Muslims have disagreed is the definition of faith and disbelief and the status of the person who commits major sins in the context of these definitions. The views put forward on this issue have harboured extremes within themselves and left deep traces in the history of Muslims. These extremes were first brought about by the group called ‘Khārijites’, and in the face of their views, Murji‘ah put forward a different form of extremism. As a matter of fact, the first of these groups considered the deed as the essential pillar of faith and declared all sinners as disbelievers, major or minor, while the second group undervalued the role of deeds as a reaction. At this point, it was the Mu‘tazila that offered a moderated version of the view of the Kharijites, while it was the Māturīdiyya that moderated the view of the Murji‘ah. The views of these two sects, which are far from extremism on the issue of faith and deeds and the grave sinner (murtakib al-kabīra), are the main subject of this study. In this study, the definitions of faith and disbelief of the Mu‘tazila and Māturīdiyya are given, and the status of the grave sinner is explained based on these definitions. This research presents the views of these two schools of thought, which are far from extremes based on takfīr and devaluing deeds in a comparative manner. In the first part of the study, the concepts of faith and disbelief are generally analysed through their lexical definitions. In the second part, the definitions of faith and disbelief of the Mu‘tazila are studied with reference to the views of Abū al-Hudhayl al-Allāf (d. 235/849-50), Abū ‘Ali al-Jubbāī (d. 303/916) and Abū Hāshim al-Jubbāī (d. 321/933), who are considered to be the pioneers of the sect, and the work of Kādī ’Abd al-Jabbār (d. 415/1025), one of the most well-known scholars of the sect. In the third part, the definition of faith and disbelief of the Māturīdī sect is discussed within the framework of the views of Abū Mansūr al-Māturīdī (d. 333/944), the founder of the school, and Abū Mu‘īn al-Naṣafī (d. 508/1114), the systematiser of the school. In the fourth and fifth chapters of the study, the judgements regarding those who commit major sins are determined based on the definitions of faith of these two kalam schools and the conditions under which a person falls outside the circle of faith are explained. The concepts used for the person who commits major sins are determined in both Mu‘tazila and Māturīdiyya, and the equivalents of these concepts are specified. Again, the rational and narrative evidence on which these two theological schools, which hold an important place in the ‘Ilm al-kalām, base their views on the subject is presented in general terms in the relevant parts of the study. In the final part of the study, the definitions of faith and disbelief of the Mu‘tazila and Māturīdiyya, their inclusion or exclusion of deeds in faith, and the way in which they deal with the relationship between faith and deeds are clarified, and the value of deeds for the two schools of thought is determined.

Anahtar Kelimeler

Mu‘tazila , Māturīdiyya , Faith , Disbelief , Grave sinner (Murtakib al-kabīra)

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdurrahman eş-Şeybânî. Kitâbü’s-Sünne. thk. Ebû Abdullah Âdil b. Abdullah Âl-i Hamdân. Beyrut: Dârü’l-Lü’lüe, 4. Basım, 1441/2020.
• Alper, Hülya. “Mâtürîdî Epistemolojinin Temeli Olarak Akıl”, Mâtürîdî: Kayıp Aydınlanmanın İzinde. ed. Şaban Ali Düzgün. Ankara: Otto Yayınları, 2. Basım, 2021.
• Altınhan, Muharrem. “Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin Mürtekib-i Kebîre Konusunda Hâricîlik ve Mu‘tezile’ye Yönelttiği Eleştiriler”. Universal Journal of Theology 6/2 (Aralık 2021), 93-129.
• Aydın, Muhammet. “Mâtürîdî’de Büyük Günah Konusu ve İnsan Tasavvuru”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/23 (Ocak 2023), 26-51. https://doi.org/10.53683/gifad.1177264.
• Aydınlı, Osman. Doğuşundan Büyük Selçuklulara Mu‘tezile Ekolü: Tarihi ve Öğretisi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed. el-Fark beyne’l-fırak ve beyânü’l-fırkati’n-nâciye minhüm. thk. Muhammed Osman el-Huşt. Kahire: Mektebetü İbn Sina, 1409/1988.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. et-Tayyib. Kitâbü’t-Temhîd. nşr. Richard J. McCarthy. Beyrut: el-Mektebetü'ş-Şarkiyye, 1957.
• Bebek, Adil. “Muhammed b. Şebîb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/570-572. İstanbul: TDV Yayınları, 2020.
• Belhî (Kâ‘bî), Ebü’l-Kāsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Kitâbü’l-Makālât ve ma‘ahu ‘uyûnu’l-mesâil ve’l-cevâbât. thk. Hüseyin Hansu vd. İstanbul: KURAMER, Amman: Dârü’l-Feth, 2018.
• Beyazîzade Ahmed Efendi. İmam-ı Azam Ebû Hanîfe’nin İtikadî Görüşleri. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: İFAV Yayınları, 6. Basım, 2017.
• Bulut, Halil İbrahim. İslâm Mezhepleri Tarihi. Ankara: DİB Yayınları, 2016.
• Can, Mustafa. “Hakîm es-Semerkandî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/193-194. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali ez-Zeyn eş-Şerîf. Kitâbü’t-Ta‘rifât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. Kitâbü’l-İrşâd ilâ kavâtiʿi’l-edille fî usûli’l-iʿtikād. thk. Muhammed Yusuf Musa - Ali Abdülmün‘im el-Hamîd. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1950.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. el-İbâne an usûli'd-diyâne. thk. Beşir Muhammed Uyûn. Dımaşk: Mektebütü Dâri’l-Beyan, 3. Basım, 1990.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. Makālâtü'l-İslâmiyyîn ve’htilâfü'l-musallîn. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1990.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. el-Lümaʿ fi’r-red ʿalâ ehli’z-zeyġ ve’l-bidaʿ. nşr. Hamûde Garâbe. Kahire: y.y., 1955.
• Ferâhîdî, el-Halil b. Ahmed. Kitâbü’l-‘Ayn. thk. Abdülhamîd Hindâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. İtikadda Orta Yol/el-İktisad fi’l-i‘tikād. nşr.-çev. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Gülverdi, Selim. “Kādî Abdülcebbâr ve Ebü’l-Muîn en-Nesefî’nin Büyük Günah Hakkındaki Görüşlerinin Karşılaştırılması”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/1 (2021), 209-228.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyin. Kitâbü’l-İntisâr ve’r-red alâ İbnü’r-Râvendî el-mülhid. nşr. H. S. Nyberg. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1925.
• Işık, Kemal. “Mu‘tezile’nin İlk Kurucusu Vâsıl b. Atâ ve Büyük Günah Meselesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24/1-2 (Haziran 1981), 337-358.
• Izutsu, Toshihiko. İslâm Düşüncesinde İman Kavramı. çev. Selahattin Ayaz. İstanbul: Pınar Yayınları, 2. Basım, 2017.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan. Cemheretü’l-lüga. thk. Remzi Münir Ba‘labekî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l’-İlm li’l-Melâyîn, 1987.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyin Ahmed. Mu‘cemu meḳāyîsi’l-luġa. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 2. Basım, 1389/1969.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr b. Muhammed b. Hasen el-İsfahânî, Kitâbü’l-Hudûd fi’l-usûl, thk. Muhammed es-Süleymânî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1999.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. Tefsîru Ġarîbi’l- Ḳur’ân. thk. Seyyid Ahmed Sakr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1398/1978.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘Arab, thk. Abdullah Ali el-Kebîr vd. 6 Cilt. Kahire: Dârü’l-ma‘ârif, ts.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn Ahmed el-Harrânî. Mecmû‘atü’l-fetâvâ. thk. Âmir el-Cezzâr – Enver el-Bâz. 37 Cilt. Riyad: Dârü’l-Vefa, 3. Basım, 1426/2005.
• İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahya. Tabakâtü’l-Mu‘tezile. thk. Susanna Diwald-Wilzer. Beyrut: el-Matbaatü’l-Katôlikiyye, 1380/1961.
• İsfahânî, Râgıb. Müfredât Elfâzü’l-Ḳur’ân. thk. Safvân Adnân Dâvûdi. Beyrut: Dârü’l-Kalem, 4. Basım, 2009.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l- ‘adl. 14 (el-Aslah - İstihkaku’z-zem - et-Tevbe). thk. Mustafa es-Sekkâ. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1385/1965.
• Kādî Abdülcebbâr, Abdullah b. Ahmed el-Mu’tezilî. Şerhu’l-usûli’l-hamse. thk. Abdülkerim Osman. Kahire: Mektebetü Vehbe, 3. Basım, 1416/1996.
• Karadeniz, Osman. “Fâcir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/71-72. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Kārî, Ali b. Sultân Muhammed. Minehu’r-ravzi’l-ezheri şerhu’l-fıkhi’l-ekber. haz. el-Medinetü’l-İlmiyye (ed-Da‘vetü’l-İslâmiyye) Şu‘betü’l-Kütübi’d-Dirâsiyye. Karaçi: Mektebetü’l-Medine, 1435/2014.
• Kutlu, Sönmez. “Kerrâmiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/294-296. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud. Te’vîlâtü’l-Kur’ân Tercümesi. ed. Yusuf Şevki Yavuz. 17 Cilt. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2015-2019.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd, çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: İSAM Yayınları, 8. Basım, 2016.
• Nesefî, Ebü’l- Muîn Meymûn b. Muhammed. Bahru’l-Kelâm-Mâtürîdî Kelâmı. thk.-çev. Yusuf Arıkaner. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. et-Temhîd li-ḳavâ‘idi’t-tevḥîd. thk. Habibullah Hasen Ahmed. Kahire: Dârü't-Tabâ‘ati'l-Muhammediyye, 1986.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn el-Mâtürîdî. Tebsiratü’l-edille fî usûli’d-dîn, thk. Muhammed el-Enver Hamid İsa. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2011.
• Önal, Recep. “İman ve Mahiyeti Konusunda Mu’tezîle ile Ehl-i Sünnet Polemiği”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39 (Mart 2016), 121-146. https://doi.org/10.17120/omuifd.84385.
• Öz, Mustafa. Başlangıçtan Günümüze İslâm Mezhepleri Tarihi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 3. Basım, 2014.
• Öz, Mustafa. “Necedât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/485-486. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed. Usûlü’d-dîn. thk. Hans Peter Linss. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1424/2003.
• Râzî, Fahreddin. Kitâbü’l-Muhassal. thk. Hüseyin Atay. Kahire: Mektebetü Darü’t-Türâs, 1991.
• Sâbûnî, Nûreddîn. Kitâbü’l-Bidâye mine’l-kifâye fi’l-hidâye fî usûli’d-dîn. thk. Fethullah Huleyf. İskenderiyye: Dârü’l-Ma‘ârif, 1969.
• Sâbûnî, Nûreddîn. el-Kifâye fi’l-hidâye. thk. Muhammed Aruçi. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 1435/2014.
• Semerkandî, Ebü’l-Kāsım el-Hakîm. es-Sevâdü’l-A‘zam Tercümesi. çev. Talha Alp. İstanbul: Yasin Yayınevi, 2007.
• Sinanoğlu, Mustafa. “İman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/212-214. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Küfür”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/533-536. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Sülün, Murat. Kur’ân-ı Kerim Açısından İman-Amel İlişkisi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 3. Basım, 2015.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim b. Ebî Bekr Ahmed. el-Milel ve’n-nihal. thk. Emir Ali Mihnâ - Ali Hasan Fâʿûr. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1414/1993.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Ömer. Makāsıdu’l-kelâm fî ‘akāidi’l-İslâm. çev. İrfan Eyibil. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Tehânevî, Muhammed Ali. Keşşâfü ıstilâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm. thk. Ali Dehruc. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnân Nâşirûn, 1996.
• Topaloğlu, Bekir vd. İslam’da İnanç Esasları. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 24. Basım, 2016.
• Umarov, Şukurilla. “İmam Mâtürîdî Öğretisinde Aklî ve Naklî Deliller”. Mâtürîdî: Kayıp Aydınlanmanın İzinde. ed. Şaban Ali Düzgün. Ankara: Otto Yayınları, 2. Basım, 2021.
• Uludağ, Süleyman. “Amel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/13-16. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Yalçın, Ebubekir. “‘Tebsıratü’l-Edille’de’ Büyük Günah Meselesi”. Diyanet İlmi Dergi 57/1 (Mart 2021), 317-348. https://doi.org/10.61304/did.833316.
• Yavuz, Salih Sabri. "Tevbenin İtizali Yorumu". Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 10/3 (Şubat 2010): 7-22.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İhbât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21/529-530. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Tekfir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/350-356. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf ‘an ḥaḳā’iḳi ġavâmiżi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-te’vîl. çev. Muhammed Coşkun vd. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2016.