The Concept of Sharā’i‘ in the Context of the Īmān-‘Amal Relationship in Māwarā’ al-Nahr Ḥanafism

Yıl 2025, Cilt: 23 Sayı: 1, 245 - 261, 30.06.2025

Ahmet Ateşyürek

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1662921

Öz

This study investigates the development of the concept of sharā’i‘ within Irjā’ thought until the 5th/11th century, focusing on its evolution in Transoxanian Ḥanafism. The research aims to trace the theological trajectory of sharā’i‘, particularly in the context of debates on the relationship between faith (īmān) and deeds (‘amal). The study holds significance as it sheds light on how this concept was understood differently across Islamic sects, influencing broader theological and legal discourses. Methodologically, the study follows a interpretive-understanding approach, examining classical theological texts attributed to key figures in Ḥanafī and broader Islamic thought. The research analyzes the role of sharā’i‘ in early doctrinal disputes, particularly in Kharijite, Ahl al-Ḥadīth, and Ḥanafī traditions, with special emphasis on the works of Abū Ḥanīfa, Makhūl al-Nasafī, Māturīdī, Abū al-Mu‘īn al-Nasafī, and Abū Shakūr al-Sālimī. A textual analysis of ḥadīth reports, theological treatises, and jurisprudential writings is conducted to assess how sharā’i‘ was framed within Irjā’ discourse. The research identifies three major perspectives on sharā’i‘. The Kharijites regarded it as an inseparable condition of faith, leading to their strict stance on sin and apostasy. The Ahl al-Ḥadīth, while including deeds in their definition of faith, generally avoided extreme positions on excommunication. The Ḥanafī tradition, however, maintained a moderate stance by defining sharā’i‘ as a responsibility rather than a prerequisite for faith, distinguishing it from sharā’iṭ (conditions of faith). Findings indicate that Abū Ḥanīfa's articulation of faith as taṣdīq (affirmation), with deeds classified as obligations (muwazzaff), set the foundation for subsequent theological debates. Later Ḥanafī scholars, particularly in Transoxiana, further developed this distinction, responding to critiques from Ahl al-Ḥadīth and other theological currents. Māturīdī and Abū al-Mu‘īn al-Nasafī engaged with the Ḥadīth of Jibrīl, countering claims that sharā’i‘ was a later interpolation. Abū Shakūr al-Sālimī further deepened the discussion by introducing the concept of sharā’iṭ alongside sharā’i‘. While emphasizing the distinction between sharā’i‘ and the sharā’iṭ al-īmān (conditions of faith), he elaborated on the notion that faith gives rise to a particular sense of responsibility. He also addressed the relationship between sharā’i‘ and faith in the context of their definitive establishment. Within this framework, he explained—by citing examples—that denying or belittling the obligation entailed by the sharā’i‘ could expel a person from the fold of faith. In conclusion, this study highlights the methodological and doctrinal trajectory of sharā’i‘ in Transoxanian Ḥanafism, demonstrating how the Ḥanafī school balanced legal and theological concerns in response to competing religious discourses. The research contributes to a deeper understanding of faith-deeds dynamics in Islamic thought and the role of Irjā’ in shaping Ḥanafī-Māturīdī doctrine.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic sects , Māwarā’ al-Nahr Ḥanafism , Abū Ḥanīfa , İrjā’ , Sharā’i‘

Mâverâünnehir Hanefîliği’nde İman-Amel İlişkisi Bağlamında Şerâiʻ Kavramı

Öz

Bu çalışma, şerâiʻ kavramının ircâ düşüncesi içindeki gelişimini 5/11. yüzyıla kadar takip ederek, Mâverâünnehir Hanefîliği çerçevesinde incelenmesini amaçlamaktadır. Araştırma, özellikle iman-amel ilişkisi bağlamında şerâiʻ kavramının teolojik seyrini ortaya koymayı hedeflemektedir. Çalışma, bu kavramın İslâmî mezhepler arasında nasıl farklı şekillerde ele alındığını ve bu bağlamda itikâdî ve dolayısıyla fıkhî tartışmaları nasıl etkilediğini ortaya koyması açısından önem arz etmektedir. Metodolojik olarak, çalışma “anlayıcı-yorumlayıcı” bir yöntem izlemektedir. Bu bağlamda, Hanefî ve genel İslâm düşüncesindeki temel isimlere nispet edilen klasik kelâmî eserler incelenmektedir. Çalışmada, şerâiʻ kavramının erken dönem itikadî tartışmalardaki rolü ele alınarak, özellikle Hâricî, Ashâbü’l-Hadîs ve Hanefî geleneklerindeki anlam farklılıkları değerlendirilmiştir. Ebû Hanîfe, Ebû Mutî‘ Mekhûl b. Fazl en-Nesefî, Mâtürîdî, Ebü’l-Muîn en-Nesefî ve Ebû Şekûr es-Sâlimî’nin eserleri merkeze alınarak rivayetler, kelâmî risaleler ve fıkhî metinler üzerinden kavramın ircâ söylemi içinde nasıl şekillendiği analiz edilmiştir. Araştırmada, şerâiʻ kavramına yönelik üç temel yaklaşım tespit edilmiştir. Hâricîler, şerâiʻyi imanın ayrılmaz bir parçası olarak değerlendirerek, günahkârların tekfir edilmesini savunmuştur. Ashâbü’l-Hadîs, ameli imanın tanımına dâhil etmekle birlikte, kişinin işlediği günah sebebiyle imandan çıkmayacağını genel olarak kabul etmiştir. Hanefî gelenek ise şerâiʻyi imanın bir gereği olarak ele almış, fakat onu imanın tanımından bağımsız bir sorumluluk olarak görmüştür. Araştırma bulgularına göre, Ebû Hanîfe’nin imanı “tasdik” olarak tanımlaması ve ameli “muvazzaf” yani bir yükümlülük olarak değerlendirmesi, daha sonraki tartışmaların çerçevesini belirlemiştir. Mâverâünnehir’deki Hanefî âlimleri, bu ayrımı daha da sistematik hâle getirerek, Ashâbü’l-Hadîs ve diğer teolojik ekollerin eleştirilerine karşı bu kavramı geliştirmiştir. Mâtürîdî ve Ebü’l-Muîn en-Nesefî, Cibrîl hadisini merkeze alarak, şerâiʻ kelimesinin hadise sonradan eklenmediğini savunmuş ve bu çerçevede Ashâbü’l-Hadîs’in itirazlarına cevap vermiştir. Ebû Şekûr es-Sâlimî ise, tartışmayı daha da derinleştirerek şerâiʻ kavramına ek olarak şerâit kavramını işin içine sokmuştur. O, şerâiʻnin imanın şerâitinden farklı olduğunu vurgulamakla birlikte imanın varlığının ortaya çıkardığı bir sorumluluk oluşunu detaylandırmıştır. Ayrıca şerâiʻnin sübûtunun kesinliği bağlamında imanla olan ilişkisine değinmiştir. Bu çerçevede, şerânin yükümlülüğünü reddetmenin veya hafife almanın kişiyi iman dairesinden çıkaracağını örneklere yer vererek açıklamıştır. Sonuç olarak, bu çalışma Mâverâünnehir Hanefîliğinde şerâiʻ kavramının metodolojik ve doktriner gelişimini inceleyerek, Hanefî ekolünün iman-amel ilişkisini nasıl dengelediğini ortaya koymaktadır. Elde edilen veriler, İslâm düşüncesinde iman ve amel ilişkisine dair tartışmaların nasıl şekillendiğini ve ircâ düşüncesinin Hanefî-Mâtürîdî doktrininde nasıl bir rol oynadığını anlamaya katkı sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam mezhepleri tarihi , Mâverâünnehir Hanefîliği , Ebû Hanîfe , İrcâ , Şerâiʻ

Kaynakça

• Acurrî, Ebu Bekir Muhammed b. Hüseyin b. Abdullah el-Âcurrî. eş-Şerîa. thk. Abdullah b. Ömer b. Süleyman ed-Dimîcî. Riyad: Dârü’l-Vatan, 1999.
• Akdemir, Furat. “İlk Dönem İman-Siyaset İlişkisi, İmanın Araçsallaştırılması (Sâlim b. Zekvân’ın es-Sîre Eseri Bağlamında). Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 4/1 (2020), 170-198.
• Batman, Mustafa Murat. Tefsir ve Mezhebî Aidiyet-Mâturîdî ve Râzî Tefsirlerinde Mu'tezile Eleştirilerinin Tefsir Değeri Açısından Mukayesesi. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2021.
• Bezzâzî, Muhammed b. Muhammed. Menâkibü’l-imâm el-a’zam Ebî Hanîfe. 2 Cilt. Haydarabad: Meclisü Dâirati’l-Meârifi’n-Nizâmiyye, 1903.
• Ebû Hanîfe, Nu'mân b. Sâbit. Müsnedü Ebû Hanîfe. thk. Abdurrahman Hasan Mahmud. Kahire: el-Edeb, ts.
• Ebû Hanîfe, Nu'mân b. Sâbit. "el-Âlim ve’l-müteallim". İmâm-ı Â’zam’ın Beş Eseri. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 11. baskı, 2012.
• Ebû Hanîfe, Nu'mân b. Sâbit. "el-Fıkhu’l-ebsat". İmâm-ı Â’zam’ın Beş Eseri. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 11. baskı, 2012.
• Ebû Hanîfe, Nu'mân b. Sâbit. " Risâletü Ebî Hanîfe ". İmâm-ı Â’zam’ın Beş Eseri. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 11. baskı, 2012.
• İbn Batta, Ebû Abdullah Ubeydullah b. Muhammed b. Batta. el-İbâne an şerîati’l-fırkati’n-nâciye ve mucânebeti’l-fıraki’l-mezmûme. thk. Rıza Mutî vd. 9 Cilt. Riyad: Dârur-Râye li’n-Neşr ve’t-Tevzi‘, 2005.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. Mecrûhîn mine’l-muhaddisîn. thk. Humeydî Abdülmecid. Riyad: Dârüssamîî, 2000.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Muhammed b. Ebî Bekir. Tehzîbü süneni Ebî Dâvûd ve îzâhu alilihî ve müşkilâtihî. thk. Nebîl b. Nassar es-Sindî. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 2019.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mukrim b. Ali. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dârü Sâdır, ts.
• Kalaycı, Mehmet. “Şiîlik-Sünnîlik İlişkisinin Kapsamı ve Sınırlarına Dair Bazı Metodik Mülahazalar”. e-Makâlât: Mezhep Araştırmaları 6/2 (2013), 293-319.
• Kāsım b. Sellâm, Ebu Ubeyd. Kitâbü’l-Îmân: ve me’âlimuhû, ve sunenuhû, ve istikmâluhû, ve derecâtuhû. thk. Muhammed Nasıruddin el-Elbânî. b.y.: Mektebetü’l-Maârif li’n-Neşri ve’t-Tevzi, 2000.
• Kutlu, Sönmez. “İlk Mürciî Metinler ve Kitabü’l-İrcâ”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 37/1 (1997), 317-331.
• Kutlu, Sönmez. İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler-Hadis Taraftarlarının İman Anlayışı Bağlamında Bir Zihniyet Analizi. Ankara: Kitâbiyât, 2002.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed. Kitâbü’t-Tevhîd. ed. Bekir Topaloğlu ve Muhammed Ârûsî. İstanbul: Merkezü'l-Buhûsi’l-İslâmiyye. 2017.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed. Te’vîlâtü Ehli’s-Sünne. thk. Mecdi Bâsellûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Mengübars b. Yalınkılıç, Ebû Şücâ‘ Necmeddin en-Nâsırî. en-Nûru’l-lâmi‘ ve’l-burhânü’s-sâtı’. Fazıl Ahmed Paşa, 00848-002.
• Mukātîl b. Süleyman, Ebü’l-Hasen. Tefsîrü Mukātîl b. Süleyman. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâs, 2002.
• Mekhûl en-Nesefî, Ebû Mutî‘ b. Fadl. Kitâbü’r-red alâ ehli’l-bida’ ve’l-ehvâi’d-dâlle. thk. Seyit Bahcıvan. Konya: Hikmetevi Yayınları, 2013.
• Nesefî, Meymûn b. Muhammed Ebu’l-Muîn. Tebsıratü’l-edille fî usûlü’d-dîn. thk. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2003.
• Sâlimî, Ebû Şekûr. et-Temhîd fî beyâni’t-tevhîd. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017.
• Serahsî, Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. thk. Ebü’l-Vefâ el-Efgânî. Haydarâbâd: İhyâu’l-Meârif en-Nu‘mâniyye Cemiyeti, ts.
• Sözen, Edibe. Söylem: Belirsizlik, Mübadele, Bilgi/Güç ve Refleksivite. İstanbul: Paradigma, 1999.
• Şaşa, Mehmet. “Teorik Anlamı ve Pratik Değeri Bakımından İmân-İslâm İlişkisi”, Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1, (Haziran 2014), 119-139.
• Tatlı, Bekir. “Buhârî (v. 256) Öncesi Kaynaklarda Cibrîl Hadîsi’nin İsnâdlarının Tahlili”. Dinî Araştırmalar 6/18 (2004), 21-64.
• Üstüvâî, Sâid b. Muhammed. Kitâbü’l-İ‘tikād. thk. Seyit Bahcıvan. Mektebetü’-Şamile, ts.
• Yalçınkaya, Mustafa. İmam Mâturîdi’de İman-Amel İlişkisi. İstanbul: Hikmetevi, 2023.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed. Mîzânü’l-i’tidâl. thk. Ali Muhammed el-Becavi. Beyrut: y.y., 1963.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed. Tarihu’l-İslam. thk. Ömer Abdüsselam et-Tedmûrî. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-Arabî, 1994.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed. Siyer-i a’lami’n-nübelâ. b.y.: Dârü’l-Hadîs, 2006.