An Examination of the Formation of Waqf Institution in the Safavid Empire and the Waqfs of Shah Abbas I

Yıl 2021, Sayı: 2, 33 - 68, 15.10.2021

Hasan Hüseyin Güneş

Öz

This paper focuses on an understudied topic in Turkish academia: Safavid waqfs. It first gives general information about Safavid waqfs then traces the waqfs of Shah Abbas in the literature. To this end, it investigates a manuscript copy of Shah Abbas’ waqfiyyah found in Iranian archives and analyses the content of this copy. Secondly, it asserts that the political, social, and economic aspects of Safavid waqfs are as crucial as of the Ottoman waqfs, and more studies are required to grasp the significance of the subject. Even the political features of these institutions were more comprehensive and prominent than other issues related to these institutions. Therefore, this paper lastly examines how the Safavid waqfs, between the reigns of Shah Ismail to Sah Abbas I, functioned politically by objectifying the waqfs of the latter ruler

Anahtar Kelimeler

Waqfs, Safavid Waqfs, waqfs of Shah Abbas I, Shiism.

Safavîlerde Vakıf Müessesesinin Kurumsallaşması ve Şah I. Abbas Vakıfları Üzerine Bir Tetkik

Öz

Bu makalenin amacı Türkiye’de şimdiye dek pek çalışılmamış olan Safavî vakıflarına dair bir tetkik yapmaktır. Makalede öncelikle, Safavî vakıfları hakkında genel bir bilgi verilmiştir. Akabinde Şah I. Abbas’ın vakıflarının izleri literatürden takip edilmiştir. Mevzuya bahis Şah I. Abbas vakıflarını konu alan vakfiyenin yazma nüshası İran arşivlerinden bulunmuş ve içerik analizi yapılmıştır. Bu çerçevede, Safavî vakıflarının sosyal ve iktisadî boyutlarının üzerinde durulması gerektiği anlaşılmış, kimi yerlerde Osmanlı ve Safavî devletlerinin vakıf gelenekleri mukayese edilmiştir. Gerçekten de Osmanlı vakıfları gibi Safavî vakıflarının siyasal çehresi de sosyal ve iktisadî boyutlarını kuşatacak mahiyettedir. Dolayısıyla makalede, Şah İsmail’den Şah I. Abbas’a dek Safavî vakıflarının ne gibi işlevlere sahip olduğu tasvir edilmeye çalışılmış ve bu tasvirin Şah I. Abbas vakıflarıyla tebellür etmesi sağlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Vakıf, safavi vakıfları, Şah I. Abbas Vakıfları, Şiîlik

Kaynakça

• Abdullahî, Nurullah - Kecbaf, Ali Ekber. “Meşruiyyete Safavîyan u Padişahiye Nadir”. Pejohişnameye Tarihnameyi İran Badez İslam 3/6 (1392), 117-138.
• Ahmedî, Nüzhet. Der Bâbe Evkâfe Safavî. Tahran: Merkeze Pejohişe Kitabhane, Muze u Merkeze İsnade Meclise Şuraye İslamî, 1390.
• Ahmedî, Nüzhet. “Nihade Vakf Der Devreye Safavî”. Mutalaate Tarihe İslam 4/15 (1391), 41-56.
• Amîd, Hasan. Ferheng-i Fârsi-yi Amîd. Tahran: Rah-ı Rüşd, 1389.
• Aydoğmuşoğlu, Cihat. “Şah Abbas (1587-1629) Devrinde İran da Sosyal ve Kültürel Hayat”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 11/2 (01 Ekim 2011), 261-276. Aydoğmuşoğlu, Cihat. Şah Abbas ve Zamanı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Azimî, Habibullah - Kusikaho, Muhsin. “Berresiye Tahliliye Fihristhaye İsnad Der İran Devreye Safavîyye u Kacar”. Fasılnameye Gencineye İsnad 23 (1392), 26-39.
• Babayî, Mecid Hacı - Aslanî, İbrahim. “Bazşinasiye Teamule Ruhaniyet u Safaviyan”. Tarihe İran 5 (1388/2009), 27-46.
• Bahşiustad, Musa Rıza - Ahmedî, Nüzhet. “Tesire İlmiye Medaris Der Asre Safaviyye”. Pejohişnameye Tarihe İslam 3/11 (1392), 7-27.
• Bahşîüstad, Musa Rıza - Rızayî, Ramazan. “Nakşe Medaride Asre Safavîyye Der Gosterişe Teşeyyue Duvazde İmamî”. Edyan u İrfân 47/1393 (1393), 215-234.
• Bakırî, İbrahim vd. Vakfe Selatin u Derbareyean. Kum: Sazmane Evkaf u Umure Hayriyye, 1397.
• Balta, Samet. “Türkiye’de Safevi Tarihi Hakkında Yapılan Çalışmalar Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi”. II. Uluslararası Avrasya Çalışmaları Sempozyumu: Avrasya’ da Türkiyat ve Şarkiyat Çalışmaları. ed. Turgay Gökgöz - Onur Kılıçer. 323-374. İstanbul: Demavend, 2018.
• Bilgili, Ali Rıza. İran, Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan’ da Osmanlı Vakıfları (XVI. – XVIII. Yüzyıllar). Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2011.
• Bilgili, Ali Sinan. “İran’da Hacı Bektaş Velî Evladından Pir Saltuk Zaviyesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 50 (2009), 57-76.
• Caferî, Muhammed Ali - Şerefet, Emir Hüseyin. Vakf Der Ayineyi Asar Karnameye Menabie Peyrâmûne Vakf. Kum: Müesseseye İttila Resaniye İslamî, 1387.
• Caferiyan, Resul. “Endîşehâye Yek Âlimi Şîî Der Devlete Safavî: Ayetullah Ali Naki Kemrehî”. Hukûmete İslamî 2/3 (1376), 108-140.
• Çeginî, Behruz Nevruzzade. “Mirza Hasan Beg Cenabezî u Kitâbe Ravzatu’s-Safaviyye”. Tarih u Coğrafya 135 (1388), 87-95.
• Çınar, Hüseyin - Koyuncu Kaya, Miyase. Vakıflar Kaynakçası. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2015.
• Daftary, Ferhad. Şiî İslam Tarihi. çev. Ahmet Fethi Yıldırım. İstanbul: Alfa Yayınları, 2016.
• Deliganî, Meryem Kazımî. “İkdâmâte İmraniye Şahane Safavî Der Atabate Âliyat”. Târîhe İslâm 8 (1386), 67-80.
• Ensarî, Mirza Muhammed Refi. Düstûru’ l-Mülûk. ed. Nobuaki Kondo. Tokyo: The Research Institute for Languages and Cultures of Asia and Africa Studies, 1397.
• Erdebilî, Derviş Tevekkülî b. İsmail İbni Bezzaz. Safvatu’s-Safâ. Tehran: Tabeş, 1373.
• Fethullahpur, Perviz. “Ruhaniyane Şia Der İran İlele Nufuz u İktidar”. Fasılnameye Şiaşinasî 2/6 (1383), 127-153.
• Figveroa, Don Garcia de de Silva. Sefernameyi Don Garcia de de Silva Sefire İspanya Der Derbare Şah Abbase Evvel. çev. Gulam Rıza Semiî. Tehran: Müesseseye Pişgam, 1363.
• Gündüz, Tufan. “Tahmasb”. Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi. 39/413-415. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Gürkan-Anar, Ayşegül Damla. “Safevi Şahlarının Baniliği Üzerine Bir Değerlendirme”. İran Çalışmaları Dergisi 1/1 (30 Haziran 2017), 117-143.
• İlhan, Avni. “Gaybet”. Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi. 13/410-412. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Kartaloğlu, Habib. “Batılı Araştırmacılara Göre Safevi İran’a Şiî Ulemâ Göçü”. Turkish Journal of Shiite Studies 1/1 (30 Haziran 2019), 25-48.
• Kazvinî, Kādı Ahmad b. Muhammed Ğaffarî. Târîh-i Cihân Ârâ. Tehran: Kitabfuruşiye Hafız, ts.
• Kecbaf, Ali Ekber vd. “Erzyabiye Hukuke Malikiyet Der Devreye Safavî (Ba Tekkiyeye Arae Dagles Nors Nonhadgera)”. Camiaşinasiye Tarihî 9/2 (1396), 159-183.
• Kondo, Nabuaki. “The Waqf of Ustad Abbas Rewrites of the Deeds in Qajar Tehran”. Persian Documents: Social History of Iran and Turan in the Fifteenth to Nineteenth Centuries. ed. Nabuaki Kondo. 106-128. London-New York: Routledge Curzon, 2017.
• Macmûa, [içerisinde Şah I. Abbas Vakfiyesi], Kitâbhâne-yi Meclis-i Şûrâ-yı Millî, Şumâre-yi Defter: 14337.
• Mazlumi, Farbod. “Osmanlıların İran’daki Vakıfları”. İraniyat Dergisi 1/1 (2016), 38-53.
• Mcchesney, Robert, D. “Vakf u Siyâsete Millî der Devreye Safavîyye: 1011-1023/1602-1614”. çev. Kiti
• İmadzade. Mirase Cavidan 15/57 (ts.), 102-122.
• Moazzen, Maryam. Shi‘ite Higher Learning and the Role of the Madrasa-yi Sulṭānī in Late Safavîd Iran. Toronto: The University of Toronto, Near and Middle Eastern Civilizations, Doktora Tezi, 2011.
• Natanzî, Mahmud b. Hideyatullah Afuşteî. Nekāvetu’ l-Âsâr fî Zikri’ l-Ahyâr Der Târîhe Safavîyye. Tahran: Şirkete İntişarete İmi u Ferhengi, 1373.
• Nevayî, Abdulhuseyn- Ahmedî, Nüzhet. “Sahtare Nihade Vakf Der Asre Safavî”. Fasılnameye İlmî Pejohişye Ulume İnsanî Danişgahe Zehra 12/43 (1381), 21-42.
• Öz, Mustafa. “Meclisî, Muhammed Bâkır”. Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi. 28/253-255. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Öz, Mustafa. “Mûsâ el-Kâzım”. Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi. 31/219-221. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Penahî, Abbas. “Divane Salare Safavî”. Tarih u Coğrafya 8/112 (1386), 52-55.
• Quinn, Sholeh. “The Dream of Shaykh Safi al-Din and Safavîd Historical Writing”. Iranian Studies 29 (1996), 127-147.
• Quinn Sholeh. Şah Abbas İran’ı Yeniden Şekillendiren Hükümdar. çev. Zeliha Yılmazer (İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 202.
• Rahimîfer, Mihnaz - Saidaf, Abdülkahhar. “Mevkı‘iyete İctimâye Vâkıfân der Asre Safavîyye be Esnâde Vakfnâmehâ”. Fasılnâmeye Pejohişiye Târîh Ferheng u Temeddüne İslâmî 4/12 (1392) (ts.), 41-70.
• Rızaî, Umid. “Delayili Beraye Ademe İtibar Vakıfnameye Muvarreh 1271 H. K.”. Arşive Milli 2/9 (1396), 54-67.
• Safipur, Ali Ekber. “Vakıfnameye Naşınahte Ez Devrane İşğale Tebriz Tevassute Osmaniyan Der Sale 998 Hicrî Kamerî”. Tarih u Coğrafya 7/68-69 (1382), 142-154.
• Semia, Mirza. Tezkiretu’ l-Mülûk. ed. Seyyid Muhammed Debirsiuakî. Tehran: Müesseseye İntişarate Emire Kebir, 1378.
• Sevakıb, Cihanbahş. “Berresiye Cayigah u Müellifhaye Tarihnivisiye Mahalliye Asre Safavî”. Du Fasılnama Pejohişnamaye Mahalliye İran 2 (1392), 5-29.
• Sıfatgol, Mansur. “Menbaşinasiye Pejohiş Der Tarihe Tehavvulate Sahtare Diniye İran Der Asre Safavî”. Tarih u Coğrafya 11/37-38 (1379), 17-25.
• Singer, Amy. İyilik Yap Denize At Müslüman Toplumlarda Hayırseverlik. İstanbul: Kitapyayınevi, 2012.
• Singer, Amy. “Tapu Tahrir Defterleri and Kadı Sicilleri: A Happy Marriages of Sources”. Tarih 1/1 (1990), 95-125.
• Stewart, Devin J. “Safevî İran’a Âmilî Ulemânın Göçüne Dair Notlar”. çev. Habib Kartaloğlu. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 9/2 (30 Aralık 2016), 271-314. https://doi.org/10.18403/emakalat.282879
• Sümer, Faruk. “Abbas I”. Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi. 1/17-19. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Şah İsmail. Hatâyî Dîvânı. haz. Muhsin Macit. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Şamlu, Velikulu b. Davudkulu. Kısasu’ l-Hākānî. ed. Seyyid Hasan Sadat Nasırî. 2 Cilt. Tahran: Vezarete Ferhenge ve İrşade İslami, 1371.
• Şatırî, Mufid - Arzumendan, Raziye. “Berresiye Revende Teğayyurate Nakş u Caygahe Mevkufate
• Zenan Ez Devreye Safavî Ta Asre Hazır (Mutalaaye Mevrudi Şehreistanhaye Bircend, Dermeyan, Serbişe)”. Zen Der Ferhg u Huner 4/1 (1391), 5-23.
• Şehidî, Hamide. “Berresiye Revende Teğayyurate Nakş u Caygahe Mevkufate Zenan Ez Devreye Safavî Ta Asre Hazır (Mutalaaye Mevrudi Şehreistanhaye Bircend, Dermeyan, Serbişe)”. Zen Der Ferhg u Huner 4/1 (1391), 5-23.
• Şehidî, Hamide. “Nakşe Vakf der Tevsi‘e Âbî u Şeklgîriye Fezâhâye Şehrî Meşhed der Devreye Safavîyye”. Mutalaate Tarihe İslam 7/25 (1394), 95-120.
• Şah İsmail. Hatâyî Dîvânı. haz. Muhsin Macit. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Şamlu, Velikulu b. Davudkulu. Kısasu’ l-Hākānî. ed. Seyyid Hasan Sadat Nasırî. 2 Cilt. Tahran: Vezarete Ferhenge ve İrşade İslami, 1371.
• Şatırî, Mufid - Arzumendan, Raziye. “Berresiye Revende Teğayyurate Nakş u Caygahe Mevkufate Zenan Ez Devreye Safavî Ta Asre Hazır (Mutalaaye Mevrudi Şehreistanhaye Bircend, Dermeyan, Serbişe)”. Zen Der Ferhg u Huner 4/1 (1391), 5-23.
• Şehidî, Hamide. “Berresiye Revende Teğayyurate Nakş u Caygahe Mevkufate Zenan Ez Devreye Safavî Ta Asre Hazır (Mutalaaye Mevrudi Şehreistanhaye Bircend, Dermeyan, Serbişe)”. Zen Der Ferhg u Huner 4/1 (1391), 5-23.
• Şehidî, Hamide. “Nakşe Vakf der Tevsi‘e Âbî u Şeklgîriye Fezâhâye Şehrî Meşhed der Devreye Safavîyye”. Mutalaate Tarihe İslam 7/25 (1394), 95-120.
• Tabatabaî, Hüseyin Müderrisî. Bergî Ez Tarihe Kazvin. Kum: Kitabhaneye Umumi Maraşi Necefi, 1361.
• Tabatabaiyan, Atiyye Sadat. “Vaziyete Evkaf Der Devreye Kacar Ba Tekkiye Ber Kevanine Meclis u Şikayate Vakıfane İsfahan”. Sohene Tarih 4/11 (1389), 154-228.
• Talayî, Zehra. “Siyâsete Mezhebe Safavîyân u Peyâmede Ân ber Tevsi‘eye Mevkûfâte Hareme İmâm Rıza (as)”. Fasılnâmeye Pejohişhâye Târîhî 37 (1397), 129-152.
• Taşkın, Osman, “Safevilerde Vakıf Müessesi”, Safeviler Kültür-Diplomasi-Toplum. ed. Mehmet Dağlar İstanbul: Kitabevi, 2020, 115-145.
• Taqhavi, Abed vd. “An Overview on the Basis of Urban Planning and Social Life of Safavîd Cities” International Journal of Humanities 3/23 (2016), 1-13.
• Werner, Christoph. Vaqf En Iran Aspects Culturels, Religieugs Et Sociauux. Paris: Association pour l’avancement des Études Iraniennes, 2015.
• Yavuz Sultan Selim, Yavuz Sultan Selim Divanı. çev. Ali Nihad Tarlan. İstanbul: Ahmet Halit Kitabevi 1946.
• Yelfanî, Ramin. “Berresiye Mevkufate Hazrete Abdülazim el-Hasanî Der Devreye Safavîyân”. Peşohişnâmeye Tarih 6/21 (1389), 161-178.