Imām ʿĀṣim and General Information About His Qirāʾāt

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 23, 35 - 61, 03.01.2025

Hasan Hüseyin Havuz

https://doi.org/10.17050/kafkasilahiyat.1432235

Öz

Imâm ʿÂṣim was praised by scholars for him personality, virtue, piety (taqwâ) and qirâʾât. ʿÂṣim, who gained fame with him qirâʾât from the first period, is ranked 5th among mutawâtir imams. After his teacher Abû Abdul-Rahmân as-Sulamî, he came to the fore in the science of qirâʾât in Kûfah. He mostly taught the Qurʾân in al-Kûfah and traveled around the surrounding towns. The period in which he lived was the Umayyads period. During this period, ʿÂṣim, whose name was not involved in political events, devoted himself to teaching the Qurʾân/qirâʾât and teaching students. Asim's recitation record/chain is strong like other recitation imams. His qirâʾât, as riwâyâ by Hafs, is accepted today as well as throughout history. Due to this importance, useful studies have been carried out on ʿÂṣim's life and qirâʾât. However, it would be beneficial to re-examine the issues related to his life and recitation in different details. For this reason, in this study, we tried to reveal his life, name, birth, death, lineage and personality, as well as his situation in the science of qirâʾât. In the study, only the evaluations made by scholars regarding his recitation and his method of reading and teaching will be discussed. Their teachers, students, riwâyâ, al-sanad and al-tarîq will be given in general. Different readings in terms of usûl and farsh al-ḥurūf will not be included. For the study, tabaqât/biography and basic qirâʾât sources were examined and evaluations were made in line with the available information.

Anahtar Kelimeler

The Science of Qirāʾāt, Imām ʿĀṣim, ʿĀṣim’s Qirāʾāt, al-Rāwi, al-Sanad/al-Tarīq.

İmâm-ı Âsım ve Kıraatına Dair Genel Bilgiler

Öz

İmâm-ı Âsım şahsiyeti, fazileti, takvası ve kıraatıyla âlimler tarafından övgüyle anılmıştır. İlk dönemden itibaren kıraatıyla şöhrete kavuşan Âsım, mütevâtir imamlar arasında 5. sırada yer almaktadır. Hocası Ebû Abdurrahman es-Sülemî’den sonra Kûfe’de Kur’an/kıraat okutma kürsüsüne oturmuştur. Daha çok Kûfe’de Kur’an okutmuş ve civar beldeleri de dolaşmıştır. Onun yaşadığı dönem Emevîler dönemidir. Bu dönemde siyasi olaylarda adı yer almayan Âsım kendini Kur’an/kıraat okutmaya ve talebe yetiştirmeye adamıştır. Âsım’ın kıraat senedi diğer kıraat imamları gibi sahihtir. Onun kıraatı Hafs rivâyetiyle tarihsel süreç içinde olduğu gibi günümüzde de kabul görmektedir. Bu önemi sebebiyle Âsım’ın hayatı ve kıraatı konusunda faydalı çalışmalar yapılmıştır. Ancak onun hayatı ve kıraatıyla ilgili konuların farklı detaylarla yeniden incelenmesinde fayda hasıl olacaktır. Bu sebeple çalışmada onun hayatı, adı, doğumu, ölümü, nesebi ve şahsiyeti ile beraber kıraat ilmindeki yeri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Çalışmada sadece onun kıraatına dair âlimler tarafından yapılan değerlendirmeler, okuma ve okutma yöntemi ele alınacak, hocaları, öğrencileri râvileri, sened ve tarikleri genel olarak verilecektir. Usûl ve ferş ihtilaflarına ise yer verilmeyecektir. Çalışma için tabakât ve temel kıraat kaynakları incelenmiş ve mevcut bilgiler eşliğinde değerlendirmeler yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kıraat İlmi, İmam-ı Âsım, Âsım Kıraatı, Râvi, Sened/Tarik.

معلومات عامة عن الإمام عاصم وقراءاته

Öz

وقد أثنى العلماء على الإمام عاصم لشخصيته وفضيلته وورعه وتقواه وقراءاته. وقد اكتسب شهرته بقراءاته منذ الفترة الأولى، ويحتل الإمام عاصم المرتبة الخامسة بين الأئمة المتواترة، وقد اشتهر بقراءاته منذ الفترة الأولى. تولى رئاسة إقراء القرآن بالكوفة بعد أستاذه أبي عبد الرحمن السلمي. وَكَانَ أَكْثَرَ تَعْلِيمِهِ الْقُرْآنَ بِالْكُوفَةِ وَطَافَ عَلَى الْبُلْدَانِ. وكانت الفترة التي عاش فيها هي الفترة الأموية. لم يكن لعاصم في هذه الفترة أي دور في الأحداث السياسية في تلك الفترة، وتفرغ لتعليم القرآن وتربية الطلاب. واسناد قراءته صحيح كغيره من أئمة الإقراء. ورواية عاصم (التي رواها حفص) مقبولة اليوم كما كانت في الماضي. وبسبب هذه الأهمية، فقد أجريت دراسات مفيدة عن حياة عاصم وقراءاته. ومع ذلك، سيكون من المفيد إعادة دراسة القضايا المتعلقة بحياته وقراءاته بتفاصيل مختلفة. ولهذا السبب، فقد تم في هذه الدراسة محاولة الكشف عن حياته واسمه ومولده ووفاته ونسبه وشخصيته، وكذلك مكانته في علم القراءات. وفي هذه الدراسة سيتم التطرق إلى تقييم العلماء لطريقته في الإقراء وتلاوته وكذلك اساتذته وتلاميذه ورواته وسنده وطرقه بشكل عام. ولن يتم إدراج اختلاف الأصول والفرش في هذه الدراسة. في هذه الدراسة، تم تحليل كتب الطبقات والقراءات وإجراء تقييمات لها.

Anahtar Kelimeler

علم القراءات, الامام عاصم, قراءة عاصم, الراوي, الاسناد /الطريق

Kaynakça

• Ablay, Rıfat. Ana Hatlarıyla Âsım Kıraatı: Körülüzâde Abdullah Paşa ve Şifâü'l-Hâim fî Tahlîsi Kırâeti Âsım Adlı Eseri (Edisyon-Kritik). İstanbul: Siyer Akademi, 2023.
• Ahvâzî, Hasen b. Ali. el-Vecîz fî kıraati's-semân, thk. Dureyd Hasen Ahmed - Beşşâr Avvâd Ma'rûf. Beyrut: Dâru Garb'i'l-İslamî, 2002.
• Akyürek, Yunus. "Emeviler Dönemi Fetih Politikası ve Maveraünnehir". Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/1, (2013), 85-115.
• Altıkulaç, Tayyar. “Ebû Bekir b. Ayyâş”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 10/109-110. İstanbul: TDVYayınları, 1994.
• Altıkulaç, Tayyar. “Hafs b. Süleyman”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 15/118-119. İstanbul: TDVYayınları, 1997.
• Avcı, Casim. “Kûfe”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 26/339-342. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• Aycan vd., İrfan. Emeviler Dönemi Bilim, Kültür ve Sanat Hayatı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2011.
• Belâzürî, Câbir b. Dâvûd (ö. 279). Ensâbü'l-eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr - Riyad ez-Ziriklî. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 1417.
• Bâcî, Süleyman b. Halef b. Sa‘d b. Eyyûb (ö. 474). et-Ta‘dîl ve’t-tercîh limen harace anhü Buhârî fî Câmii’s-Sahîh. thk. Ebû Lübâbe Huseyn. Riyad: Dâru’l-Livâ’, 1986.
• Birışık, Abdülhamit. Kıraat İlmi ve Tarihi. Bursa: Emin Yayınları, 3. Basım, 2018.
• Çollak, Fatih. Âsım Kıraatı (Bütün Huccetleriyle Hafs Rivayeti). İstanbul: Üsküdar Yayınevi, 2006.
• Dadan, Ali. İslam Tarihi Kaynaklarına Göre Türkler. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Doktora Tezi. 2013.
• Damra, İbrahim. Neylü’l-vatr fî usûli’l-kıraati’l-erbeati-aşr. Ürdün: Mektebetü’l-Vataniyye, 2011.
• Dânî, Ebû Amr (ö. 444). Câmiu’l-beyân fî kıraati’s-seb’i’l-meşhûr. thk. el-Cezâirî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2005.
• Dânî, Ebû Amr (ö. 444). et-Teysîr fi kıraati’s-seb‘. thk. Ali eş-Şarkâvî. Suudi Arabistan: Dâru’l-Endelüs, 2015.
• Ebû Şâme el-Makdîsî, Ebu’l-Kâsım Şihâbüddîn Abdurrahman (ö. 665). el-Mürşidü’l-vecîz ilâ ulûmi yetealleki bi’l-kitabi’l-azîz. thk. Tayyar Altıkulaç. Beyrut: Dâru Sâdır, 1975.
• Ebu'z-Zehrâ, Muhammed. Ebû Hanîfe. Kahire: Dâru'l-Fikri'l-Arabî, 1960.
• Ebû Zür‘a, (ö. 264). Kitâbü’d-Duafâ’. Medine: İmâdetü’l-Bahsi’l-İlmî, 1982.
• Ebû Zür‘a İbn Zencele (ö. 403). Huccetü’l-Kıraat. thk. Said el-Afgânî. Beyrut: Dâru’r-Risâle, 1997.
• Enderâbî, Ahmed b. Ebî Ömer (ö. 470). Kıraatü’l-kurrâi’l-ma‘rûfîn birivâyâti’r-ruvâti’l-meşhûrîn. thk. Ahmed Nesif el-Cenâbî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1985.
• Ezherî, Ebû Mansûr (ö. 370). Meâni'l-kıraat. Suudi Arabistan, Câmiatü Melik Suud, 1991.
• Gırnâtî, Yûsuf el-Abderî (ö. 897). et-Tâc ve'l-iklîl. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-‘İlmiyye,1994.
• Hamed, Gânim Kaddûrî. el-Muhâdarât fî ‘ilmi’l-kıraat. Amman: Dâru Ammâr, 2003.
• Hamed, Gânim Kaddûrî. Ebhâs fi ‘ilmi’t-tecvid. Amman: Dâru Ammâr, 2002.
• Hanbelî, Ebu’l-Mevâhib Muhammed b. Abdi’lbâkî (ö. 1126). Kâidetü kıraati Hafs min tariki’ş-Şâtıbiyye. thk. Abdullah İbrahim el-Muğlâc. İmarat: Meclisi’l-Vataniyye, 2017.
• Hatalmış, Ali. Erken Dönem İslam Tarihinde Kölelik ve Cariyelik. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Doktora Tezi. 2012.
• Hatîb el-Bağdâdî (ö. 463). Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslamî, 2002.
• Havuz, Hasan Hüseyin. “Âsım Kıraatinin Senedi ve Şu‘be-Hafs Rivayetlerinin Temellendirilmesi”. Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12 (2020), 105-128.
• Havuz, Hasan Hüseyin. “Kur’an Okuma Dersinin Meâl Merkezli Yapılması Meselesi: Müfredat İncelemesi”. Tasavvur: Tekirdağ İlahiyat Dergisi 9/2 (2023), 1165-1207.
• Havuz, Hasan Hüseyin. “Usûlî ve Ferşî İhtilaflar Açısından Âsım Kıraatı (Şu‘be-Hafs Rivâyeti)”. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Hüzelî, Ebu’l-Kâsım Yûsuf b. Ali b. Cabbâra b. Muhammed (ö. 465). el-Kâmil fi’l-kıraati’l-aşr. thk. Cemâl b. Seyyid b. Rifâî eş-Şâyeb. b.y.: Müessesetü Semâ, 2007.
• İbn Asâkîr, Ebu’l-Kâsım Ali b. el-Hasen (ö. 571). Târihu Dımaşk. thk. Amr b. Garâme. Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Ebî Hâtim, Muhammed el-Hafız er-Râzî (ö. 327). el-Cerh ve’t-ta‘dîl. thk. Abdurrahman b. Yahya. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1953.
• İbn Fazlullah el-Ömerî (ö. 749). Mesâlikü'l-ebsâr fî memâliki'l-emsâr. thk. Kâmil Selmân el-Cabûrî - Mehdî en-Necm. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-‘İlmiyye, 2010.
• İbn Galbûn, Abdulmun’im (ö. 399). et-Tezkira fî kıraati’s-semân. thk. Eymen Rüşdî Süveyd. Cidde: Cemâatü’l-Hayriyye, 1991.
• İbn Hacer el-Heytemî (ö. 972). Hayrâtü’l-hisân fî menâkibi Ebî Hanîfe. Bombay: Matbatü’s-Saâde, 1324.
• İbn Hacer el-Askalânî (ö. 852). Tehzîbü’t-Tehzîb fî Ricâli’l-Hadîs. thk. Âdil Ahmed Abdülmahmûd - Ali Muhammed Muavvıd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2004.
• İbn Hallikân, Muhammed b. Ebî Bekr (ö. 708). Vefâyâtü’l-a’yân ve enbâü ebnâi’z-zamân. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru’s-Sâdır, 1978.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekir (ö. 324). Kitâbü’s-Seb‘a fi’l-Kıraat. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1119.
• İbn Sa‘d, Muhammed b. Sa‘d b. el-Hâşimî (ö. 230). Kitâbü’t-Tabakâti’l-kebîr. çev. Ahmet Aslan - Mustafa Ekinci. İstanbul: Siyer Yayınları, ts.
• İbn Sivâr el-Bağdâdî, Ebû Tâhir Ahmed b. Ali. el-Müstenîr fi'l-kıraati'l-aşr. thk. Ahmed Tâhir Üveys. Medine: el-Câmiatü'l-İslâmiyye, Doktora Tezi, 1413.
• İbnü’l-Bâziş, Ahmed b. Halef el-Ensarî (ö. 540). Kitâbü’l-İknâ‘ fî kıraati’s-seb‘. thk. Abdülmecid Katamış. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1403.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdirrahman b. Muhammed (ö. 597). el-Muntazamü fî târîhi’l-ümemi ve’l-mülûk. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ, Mustafa Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1992.
• İbni’l-Cevzî, Sıbtu (ö. 654). Mir'âtü’z-zamân fî tevârîhi’l-a’yân. thk. Muhammed Berekât vd. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2013.
• İbnü’l-Cezerî, Muhammed b. Muhammed (ö. 833). Gâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ. thk. Bergstrasser. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2006.
• İbnü’l-Cezerî, Muhammed (ö. 833). en-Neşr fi’l-kıraati’l-aşr. thk. Muhammed ed-Dabbâ‘. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2011.
• İbnü’l-Enbârî, Ebû Bekir (ö. 328). Îzâhü’l-vakf ve’l-ibtida. thk. Muhyiddin Abdurrahman Ramazan. Dımaşk: Matbuât Macmau’l-Luga, 1971.
• Iclî, Ebi'l-Hasen (ö. 261). Târihu's-sikât. thk. Abdülmu'tî Kal'acî. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-‘İlmiyye, 1984.
• İbn Kesîr, Ebu'l-Fidâ. (ö. 774). el-Bidâye ve'n-nihâye. thk. Ali Şeyrî. b.y.: Dâru İhyâit-Türâsi'l-Arabî, 1988.
• İbn Kesîr. Büyük İslam Tarihi. çev. Mehmet Keskin. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1995.
• İbnü’l-Keyyâl, Ebu’l-Berekât Zeynüddîn (ö. 929). el-Kevâkibü’n-nîrât fî ma‘rifeti mine’r-ruvâti’s-sikât. thk. Abdülkayyûm Abdirabbinnebî. Beyrut: Dâru’l-Me’mûn, 1981.
• İbnü’l-Varadî, Ebû Hafs Zeynüddîn (ö. 749). Târihu İbni’l-Varadî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1996.
• İbnü'n-Nâzım, Ahmed İbnü'l-Cezerî (ö. 835). Şerhu Tayyibetü’n-Neşr fi’l-Kıraat. thk. Enes Mihre. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2000.
• İbnü’n-Nedîm, Muhammed b. İshâk (ö. 385). el-Fihrist, thk. İbrahim Ramazan. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1997.
• İbnü’s-Sellâr, Abdülvehhab b. Yusuf b. İbrahim (ö. 782). Tabakâti’l-kurrâi’s-seb‘a ve zikru menâkibihim ve kıraatihim. thk. Ahmed Muhammed Azuz. Beyrut: Mektebetü’l-Mısrıyye, 2003.
• Kahraman, Hüseyin. Kûfe’de Hadis. Bursa: Emin Yayınları, 2006.
• Kahraman, Seyit Ali - Dağlı, Yücel. Evliya Çelebi Seyahatnamesi (4. Kitap). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001.
• Kara, Mehmet. “Âsım ve Kıraatinin Özellikleri”. On Dört Kıraat İmamı ve Kıraatlerinin Özellikleri. ed. Ahmet Gökdemir. 137-166. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2023.
• Kastallânî, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr (ö. 923). Letâifü’l-işârât li-fünûni’l-Kıraat. thk. Merkezü’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye. Suudi Arabistan: Mecmeu Melik Fahd, ts.
• Kitapçı, Zekeriya. Türkler Nasıl Müslüman Oldu?. Konya: Yedi Kubbe Yayınları, 2004.
• Komisyon. el-Mevsûatü’l-Kur’âniyyetü’l-mütehasısa. Mısır: el-Meclisü’l-A’lâ, 2002.
• Madazlı, Ahmet. “İmam Asım’ın Hayatı, Kıraatı ve Şahsiyeti”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (1987), 239-254.
• Mahzûmî, Mehdî. Medresetü’l-Kûfe. Kahire: Mustafa el-Bâbî, 2. Basım, 1958.
• Ma‘rife, Muhammed Hâdî. et-Temhîd fî ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’t-Teâruf, 2011.
• Mekkî, Ebî Talib el-Kaysî (ö. 437). el-İbâne an meâni’l-kıraat. thk. Abdülfettah İsmail Şelebî. Mısır: Dâru’n-Nehdâ, ts.
• Mekkî b. Ebî Tâlib (ö. 437). et-Tebsıra fi’l-kıraati’s-seb‘. thk. Muhammed Gavs en-Nedvî. Bombay: Dâru’s-Selefiyye, 2. Basım, 1982.
• Mekkî, Ahmed. Menâkibu İmâm-ı A'zam Ebî Hanîfe. b.y.: Dâiratü'l-Meârif, 1321.
• Mizzî, Cemâlüddîn Ebi’l-Haccâc Yusuf (ö. 742). Tehzîbü’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 2. Basım, 1985.
• Mizzî el-Hanefî, Abdülvehhâb b. Vehbân. Ehâsinü’l-ahbâr. thk. Ahmed b. Fâris es-Sellûm. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1425/2004.
• Muhaysin, Muhammed Sâlim. Mu’cemü’l-huffâzi’l-Kur’ân abra’t-târih. Beyrut: Daru’l-Ceyl, 1992.
• Özkan, Mustafa. Emeviler Döneminde İktidar-Ulema İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Ribât, Halid el-Îd, Seyyid Azat. el-Câmi‘ li-‘ulûmi’l-İmâm Ahmed. Mısır: Dâru’l-Fellâh, 2009.
• Rûyisî, Ahmed b. Mahmud. Tenbihâtü İbni’l-Cezerî alâ evhâmi’l-kurrâ. Beyrut: Dâru İbnü’l-Cezerî, 2012.
• Rüşdî, Eymen Süveyd. es-Selâsilü’z-zehebiyye bi’l-esânîdi’n-neşriyye min şuyûhi ile’l-Hazreti’n-Nebeviyye. Suudi Arabistan: Dâru Nûri’l-Mektebât, 2007.
• Sarı, Mehmet Ali. “Âsım”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 3/476-478. İstanbul: TDVYayınları, 1991.
• Sarı, Mehmet Ali. İmam Asım ve Asım Kıraatı. İzmir: Yüksek İslam Enstitüsü, Öğretim Görevliliği Tezi, 1970.
• Sehâvî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed es-Samed (ö. 643). Cemâlü’l-kurrâ ve kemâlü’l-ikrâ. thk. Cemalüddin Muhammed Şeref. Tanta: Dâru’s-Sahâbe, 2010.
• Sezgin, Fuad. Târihu’l-türâsi’l-Arabî. Riyad: Câmiatü’l-İslâm, 1991.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. Bedevilikten Hadariliğe Kûfe. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. Kûfe’nin Siyasi Tarihi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Suyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekr Celaleddîn (ö. 911). el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’an. thk. Şuayb el-Arnavudî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2008.
• Şâhîn, Hamdî. Emeviler ve Emevi Devleti (İftiralar ve Gerçekler). çev. Kasım Koç. İstanbul: Beka Yayınları, 2019. Şen, Ziya. Şia’nın Kıraatlere ve Kur’an Tarihine Bakışı. İstanbul: Düşün Yayınları, 2013.
• Takkuş, Muhammed Süheyl. Veciz İslam Tarihi. çev. Mücahid Yüksel. İstanbul: Maruf Yayınları, 2018.
• Taşköprüzâde, Ahmed b. Mustafâ. Miftâhu’s-saâde ve misbâhu’s-siyâde. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1985. Tetik, Necati. Kıraat İlminin Talimi Başlangıçtan 19. Hicri Asra Kadar. İstanbul: İşaret Yayınları, 1990.
• Tetik, İbrahim. Tarihsel, Bilimsel ve Siyasal Boyutlarıyla Âsım Kıraati Hafs Rivayetinin Şöhret Bulma Nedenleri. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2021.
• Tetik, İbrahim. “Lafız, Anlam ve Amel Boyutlarıyla Hz. Peygamber’in Kur’ân Tilaveti". Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (2021). 137-164.
• Tok, Fatih. “Ebû Hanîfe’nin Kur’ân Kıraâtlerine Yaklaşımı”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/6 (2017), 123-144.
• Tok, Fatih. Ebû Hanîfe'nin Kur'ân Anlayışı. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2017.
• Uğur, Mücteba. "A'meş". TDV İslâm Ansiklopedisi. 3/54. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Yâkût el-Hamevî. irşâdü’l-erîb ilâ ma‘rifeti’l-edîb thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• Yılmaz, Lokman. “Bir Kıraatçi Olarak Ebû Ca‘fer et-Tahâvî ve Müşkilü’l-Âsâr’da Kıraatler”. Diyanet İlmî Dergi 59 (2023), 817-848.
• Yiğit, İsmail. “Emeviler”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 11/104-108. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Yiğit, İsmail. "Mevâlî”, TDV İslâm Ansiklopedisi. 29/424-426. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• Zehebî, Ahmed b. Osman (ö. 748). Mîzânü’l-i’tidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• Zehebî, Ahmed b. Osman (ö. 748). Ma‘rifetü kurrâi’l-kibâr ale’t-tabakâti ve’l-âsârî. thk. Tayyar Altıkulaç. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Zehebî, Ahmed b. Osman (ö. 748). Siyeru a’lâmü’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnavudî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 2012.
• Zehebî, Ahmed b. Osman (ö. 748). Târîhu’l-İslâm ve vefâyâtü’l-meşâhir ve’l-a’lâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslamî, 2003.
• Zerkeşî, Ebû Abdullah Bedreddin Muhammed b. Abdullah (ö. 794). el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’an. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütüb, 1957.
• Zirikli, Muhammed b. Ali b. Fâris (ö. 1976). el-A‘lâm. Beyrut: Dâru'l-İlm, 2002.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazim (ö. 1367). Menâhilü’l-İrfân. çev. Halil Aldemir. İstanbul: Beka Yayınları, 2015.