Ebû Hayyân el-Endelüsî’nin İrtişâfu’d-Darab Min Lisâni’l-Arab Adlı Eserinde Tevâbi Olgusu

Yıl 2022, Cilt: 7 Sayı: 14, 416 - 450, 31.12.2022

Hüseyin Dursun

Öz

Bu çalışmada önemli Arap dil bilimci Ebû Hayyân el-Endelüsî’nin (ö. 745/1344) nahiv ilmine (Tevâbi) dair görüşleri “İrtişâfu’d-Darab Min Lisâni’l-Arab” adlı eseri bağlamında ele alınmıştır. Ebû Hayyân sadece Arap diline değil, Türk diline dair katkılar sunan önemli bir âlimdir. Dile dair görüşlerini sunarken kendinden önceki dilcilerin söylediklerini olduğu gibi aktarmayıp gerektiğinde kendi görüşlerini ortaya koymaktan geri durmamıştır. Onun Arap dili sentaksı yani söz dizimine dair görüşleri özgündür. Ebû Hayyân bu özgün eserinde Arap dilinin cümle yapısına dair hazf, takdim, tehir ve benzeri dil olgularını Arap dil ekollerinin görüşlerini de dikkate alarak ve bunları istişhadlarla tartışarak ortaya koymaktadır. Bu eserinde en çok Kur’an-ı Kerim, Arap şiiri ve Arap kelamıyla istiştatta bulunmaktadır. Bazı durumlarda Türkçe ve Farsça gibi dillere aşina olması nedeniyle eserinde tüm diller için geçerli olabilecek görüşler dile getirmektedir. Ayrıca o, bu eserinde dil incelemelerine daha önceki Arap dilcilerin çalışmalarından farklı olarak öncelikle morfolojiyle başlamaktadır. Daha sonra sentaks konularına değinmektedir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı, Endülüs, Basra, Kufe, Nahiv, Masdar

The Phenomenon of Repentance in Abu Hayyân al-Andalusi's Work titled İrtişâfu'd-Darab Min Lisani'l-Arab

Öz

In this study, the views of the important Arabic linguist Ebu Hayyan al-Endelusi (d. 745/1344) on the science of nahw are discussed in the context of his work “Irtishaf ad-Darab min Lisan al-Arab”. Abu Hayyan is an important scholar who contributed not only to the Arabic language but also to the Turkish language. While presenting his views on language, he did not refrain from conveying what the linguists before him said as they were, and putting forth his own views when necessary, he did not hesitate to put forward his own views on the syntax of Arabic language which are unique and original. In this original work, Abu Hayyan reveals the linguistic phenomena of the sentence structure of the Arabic language, such as hedonism, presentation, postponement, and similar language concepts, taking into account the views of Arabic language schools and discussing them with istishats. In this work, he mostly uses the Qur'an, Arabic poetry and Arabic theology. In some cases, he expresses opinions that can be valid for all languages, due to his familiarity with languages such as Turkish and Persian. Also, in this work, he starts his language studies primarily with morphology, unlike the works of previous Arab linguists.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Andalusia, Basra, Kufa, Nahw, Masdar

Kaynakça

• Abdullah, Halid Abdurrahim. el-Fikru’n-nahvî inde Nuhâti’l-Endelus. Kahire: Mektebetu’l-Âdâb, 2014.
• Ahfeş, Ebü’l-Hasen Saîd b. Mes‘ade el-Mücâşiî el- Belhî el-Evsat. Meʿâni’l-Ḳurʾân. thk. Fâiz Fâris. Küveyt: y.y., 1400/1979 / Beyrut: y.y., 1985.
• Alkhalafalabdulla, Rami, Arapça ve Türkçede Sıfat Konusu (Mukayeseli Çalışma), Mîzânü'l-Hak: İslami İlimler Dergisi, İzmir, Sayı 8, (2019)
• Cevheri, Ebu Nasr İsmail b. Hammad. es-Sıhah. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1999.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf, Kitabu’t-Ta’rifat, nşr. İbrâhim el-Ebyârî. İstanbul: y.y., 1253 / Kahire: y.y., 1403.
• Çetin, Nihad M. “Arap (Edebiyat)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/296. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Dayf, Şevki. el-Medârisü’n-Nahviyye. Kahire: Daru’l-Maarif, 1968.
• Durmuş, İsmail. “Nahiv”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Ali b. Yûsuf el-Endelûsî. İrtişâfu’d-Darab min Lisâni’l-Arab. thk. Recep Osman Muhammed. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 1418/1998.
• Ebû Ubeyde, Ma‘mer b. Müsennâ, Mecâzü’l-Ḳurʾân. nşr. Fuat Sezgin. Kahire: y.y., 1373/1954.
• Emîn, Ahmed. Duha’l-İslâm. Kahire: Mektebetu’l–Usra, 1997.
• Ergin, Mehmet Cevat. “Arap Nahvinin Doğuşu”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2005), 111-141.
• Ferra, Yahyâ b. Ziyâd. Meʿâni’l-Ḳurʾân. nşr. Ahmed Yûsuf Necâtî – M. Ali en-Neccâr – Ab-dülfettâh İsmâil Şelebî, Beyrut 1980.
• Gündüzöz, Soner. “Nahiv ve Sarf İlimlerinin Doğuşu Üzerine”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (1997), 283-300.
• Heytî, Abdülkâdir Rahîm Ciddî. Hasâisu’l-Mezhebi’l-Endelusî en-Nahvî Hilâle’l-Karni’s-Sâbi‘i’l-Hicrî. 2. Baskı. Bingazi: Menşûrâtu Câmiati Karyunis, 1993.
• Kılıç, Hulusi. “Basriyyûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• İbn Akīl, el-Müsâʿid ʿalâ Teshîli'l-Fevâʾid. Dımaşk: y.y., 1400-1402 / 1980-1982.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth. el-Hasâ’is. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. Beyrut: Alemu’l-Kutub, 1952.
• İbn Fâris - İbn Zekeriyya Ahmed. Mekâyisu’l-Luga. thk. Abdusselâm Muhammed Harun. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Hişâm, Cemaleddin Abdullah b. Yusuf el-Ensârî. Muğni’l-lebîb an Kütübi'l-E’ârîb. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1991.
• İbn Mâlik, Muhammed b. Abdillâh Cemâluddîn. Şerḥu’t-Teshîl. thk. Abdurrahman Seyyid - Muhammed Bedevî el-Meẖtûn. b.y.: Dâr-u Hicr, 1990.
• İbn Usfûr, el-İşbîlî Ebü’l-Hasen Alî b. Mü’min b. Muhammed b. Alî el-Hadramî en-Nahvî. el-Mukarreb. nşr. Ahmed Abdüssettâr el-Cevârî – Abdullah el-Cübûrî. b.y.: y.y., 1391/1971.
• İbnü’l-Enbarî, Ebu’l-Berekat Kemaluddin Abdurrahman b. Muhammmed. Nüzhetü‟l-Elibbâ’ fi Tabakati’l-Üdebâ’. Bağdad: yy., 1959.
• İbnü’s-Serrâc, Ebû Bekr Muhammed b. es-Serî b. Sehl el-Bağdâdî. el-Uṣûl, nşr. Abdülhüseyin el-Fetlî. Bağdad: y.y., 1973; Beyrut: y.y., 1985.
• Kaçar, Hâlil İbrahim. Arapça. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2012.
• Mahmud, Mahmud Huseyni. el-Medresetu’l–Bağdadiye fi Tarihi’n–Nahvi’l–Arabî. Beyrut: Müessesetü’r-risale, Daru Ammâr, 1986.
• Mahzumî, Mehdî. Medresetu’l-Kûfe ve Menhecuhâ fi Dirâseti’n-Nahvi Ve’l-Luga. Kahire: Mektebetu ve Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1958.
• Marangozoğlu, İzzet. "Kur’ân-ı Kerîm’de Kat‘ Üslubu: Lügavî Bir Üslup Olarak Tâbi‘-Metbû‘ Uyumsuzluğu". Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi / 50 (Aralık 2019): 155-186.
• Murâdî, Ebû Muhammed er-Rebî‘ b. Süleymân b. Abdilcebbâr b. Kâmil el-Mısrî. el-Cene’d-dânî fî Ḥurûfi’l-meʿânî, thk. Fahreddin Kabâve - Muhammed Nedîm Fâzıl, Halep: y.y., 1973; Beyrut, y.y., 1983.
• Mustafa b. Hamza. Netaicil Fikr. b.y.: y.y., ts.
• Müberred, Ebu’l-ʻAbbâs Muhammed b. Yezîd. el-Muktedab. thk. Muhammed ʻAbdulhâlik ʻUdayme. Beyrut: y.y., ts.
• Nehhâs, Ebû Ca’fer. İ’râbu’l-Kur'an. thk. Beyrut: Menşurâtu Muhammed Ali. Beyrut: Daru’l-Kütübi İlmiye, 1421/2000.
• Râcihî, Abduh. et-Tatbîku’n-nahvî. Beyrut: Daru’n-Nahdati’l-‘Arabiyye, 1972.
• Refide, İbrahim Abdullah. en-Nahv ve Kutubu’t-Tefsir. Trablus: Dâru’l-Cemâhiriyye, 1990.
• Sajed ALkhlıf ALsalh ve Tahsin yıldırım, العدول في العربية بين العدل والخروج عن الأصل (Türkiye Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, 10, 279-298.)
• Sekkâkî, Muhammed b. Ali. Miftâhu’l-Ulûm. thk. Naîm Zerzûr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1987.
• Sibeveyh, Amr b. Osman b. Kanber. el-Kitâb. thk. Abdusselam Muhammed Harun. Kahire: Mektebetül Hâncî, 1988.
• Subkî, Tâcuddîn Ebû Nasr Adilvehhab b. Ali b. Abdilkafi. Tabakâtu’ş-Şâfi’ıyyeti’l Kubra. thk. Mahmud Muhammed et- Tanâhî- Abdulfettah Muhammed. Kahire: Daru İhyai’l-Kutubi’l –Arabiyye, 1918.
• Tantâvî, Muhammed. Neş’etu’n-Nahv ve Tarihu Eşheri’n-Nuhât. 2. Baskı, Kahire: Dâru’l-Ma’ârif, ts.
• Terzî, Fuâd Hannâ, Fî usûli'l-luga ve'n-nahv. Beyrut: Dâru’l-Kutub, ts.
• Üşmûnî, Ebü'l-Hasen Nûruddîn Alî b. Muhammed b. Îsâ b. Yûsuf, Şerḥu’l-Üşmûnî li-Elfiyyeti İbn Mâlik. nşr. Abdülhamîd es-Seyyid M. Abdülhamîd. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, ts.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrahim b. es-Serî. Me’âni’l-Kur’ân ve İ’râbuhu. thk. Abdülcelil Abduh Şiblî. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1988.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ʿan Ḥaḳāʾiḳı Ġavâmidi’t-Tenzîl. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1407.
• Zeydan, Corci. el-Elfazu’l-Arabiyye ve’l-felsefetu’l-lugaviyye. Beyrut: Matbaatu’l-Kiddîs Georgios, 1886.
• Zübeydî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Abdillâh b. Mezhic. Tabakatu'n-Nahviyye ve'I-Lugaviyyin. thk. Muhammed Ebul-Fadl İbrahim. Kahire: Matba'atu's-Se'ade, 1954.