Resimli Çocuk Kitaplarında Toplumsal Cinsiyet Rolleri: Okuyan Balık Elektronik Kütüphanesi Örneği

Yıl 2022, Cilt: 23 Sayı: 3, 2399 - 2440, 31.12.2022

Nurbanu Şeren Mücahit Aydoğmuş Seyit Ateş

Öz

Bu araştırmanın amacı, Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitim Bakanlığı tarafından ilkokul öğrencileri için hazırlanmış olan Okuyan Balık Elektronik Kütüphanesi’nde yer alan resimli çocuk kitaplarının dilsel ve dil dışı öğelerini toplumsal cinsiyet rolleri açısından incelemektir. Kolay ve ücretsiz erişim sağlanabilen bu elektronik kütüphane; kitapların seslendirilmesi sayesinde küçük yaş grupları ve görme engelli çocukları da kapsayan geniş bir kitlenin bu kitaplardan faydalanabilmesine imkân vermektedir. Araştırmada nitel araştırma yöntemi kullanılmış, veriler doküman incelemesi yolu ile toplanmıştır. Verilerin toplanmasında araştırmacılar tarafından hazırlanan “Toplumsal Cinsiyete Yönelik Kitap İnceleme Formu” kullanılmıştır. Elde edilen veriler betimsel analiz ile çözümlenmiş; ilgili literatür çerçevesinde temalar kitaplardaki tüm karakterlerin cinsiyetleri, kıyafet ve kişisel eşyalarının renkleri, meslekleri, eylemleri, oyuncakları ve bulundukları mekânlar olarak belirlenmiştir. Araştırmada karakter cinsiyetlerindeki dağılım ve mekânların kullanımı açısından kadınlar lehine değişim gözlense de diğer temalar açısından geleneksel cinsiyet rollerinin devam ettiği sonuçlarına ulaşılmıştır. Araştırma sonuçları literatürdeki diğer çalışmaların ışığında tartışılmış ve toplumsal cinsiyet eşitliğinin resimli çocuk kitaplarında sağlanabilmesi adına birtakım önerilerde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Okuyan Balık Elektronik Kütüphanesi, Toplumsal cinsiyet rolleri, Resimli çocuk kitapları

Gender Roles in Illustrated Children’s Books: An Example of the Reading Fish Electronic Library

Öz

This study investigated the linguistic and non-linguistic elements of illustrated children’s books in the Reading Fish (Okuyan Balık) Electronic Library (RFEL) by Ministry of Education, Republic of Turkey in terms of gender roles. This electronic library, which can be accessed easily and free of charge, allows a wide audience, including small and visually challenged children, to benefit from these books, thanks to audio books. The study adopted a qualitative research design. Data were collected through document review using a “Questionnaire for Book Review in terms of Gender” developed by the researchers. The data were analyzed using descriptive analysis. The following themes emerged: (1) gender, (2) colors of clothes and personal belongings, (3) occupations, (4) actions, (5) toys, and (6) venues. Although there is a change in favor of women in terms of gender distribution and the use of venues, gender roles have been perpetuated in terms of other themes. We discussed the results based on the results of previous studies and made recommendations to ensure gender equality in illustrated children’s books.

Anahtar Kelimeler

Reading Fish Electronic Library, Gender roles, Illustrated children's books

Kaynakça

• Aktaş, G. (2011). Farklı sosyo-ekonomik ve kültürel özelliklere sahip ailelerde kız çocuklarına ilişkin aile içi kültürel tanımlamalar. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Anderson, D. A., & Hamilton, M. (2005). Gender role stereotyping of parents in children’s picture books: The invisible father. Sex Roles, 52(3-4), 145–151. https://doi.org/10.1007/s11199-005-1290-8
• Arslan Özer, D., Karataş, Z., & Ergün, Ö. R. (2019). Analysis of gender roles in primary school (1st to 4th grade) Turkish textbooks. Eurasian Journal of Educational Research, 79, 1-20. https://doi.org/10.14689/ejer.2019.79.1
• Ary, D., Jacobs, L. C., & Sorensen, C. K. (2010). Introduction to research in education. Wadsworth Cengage Learning.
• Axell, C., & Boström, J. (2021). Technology in children’s picture books as an agent for reinforcing or challenging traditional gender stereotypes. International Journal of Technology and Design Education, 31, 27–39. https://doi.org/10.1007/s10798-019-09537-1
• Aytekin, Ç., Artan, İ., Kangal, S. B., Çalışandemir, F., & Özkızıklı, S. (2016). Investigating the perception of children about parents. Mehmet Akif Ersoy University Journal of Faculty of Education, 38, 168-188.
• Bacanlı, H. (2011). Eğitim psikolojisi. Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık.
• Bağçeli Kahraman, P., & Özdemir, H. (2019). Resimli çocuk kitaplarının toplumsal cinsiyet rolleri açısından incelenmesi. Mediterranean Journal of Educational Research, 13(27), 64-85. https://doi.org/10.29329/mjer.2019.185.4
• Barut, Y. (2020). Eğitimin psikolojik temelleri. Kıroğlu, K. & Elma, C. (Ed.), Eğitim bilimine giriş içinde (ss. 106-128). Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık.
• Bem, S. L. (1974). The measurement of psychological androgyny. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 42(2), 155-162. https://doi.org/10.1037/h0036215
• Büyükokutan Töret, A. (2018). Geleneksel cinsiyet tayini uygulamalarının günümüz kent toplumuna evrimine bir örnek: Cinsiyet partileri. Folklore/Literature, 24(94), 103-118. https://doi.org/10.22559/folklor.227
• Caldera, Y. M., Huston, A. C., & O’Brein, M. (1989). Social interactions and play patterns of parents and toddlers with feminine, masculine and neutral toys. Child Development, 60(1), 70-76. https://doi.org/10.1111/j.1467-8624.1989.tb02696.x
• Caldwell, E. F., & Wilbraham, S. J. (2018). Hairdressing in space: Depiction of gender in science books for children. Journal of Science & Popular Culture, 1(2), 101-118. https://doi.org/10.1386/jspc.1.2.101_1
• Çermik, H., Doğan, B., & Şahin, A. (2010). Sınıf öğretmenliği öğretmen adaylarının öğretmenlik mesleğini tercih sebepleri. Pamukkale University Journal of Education, 28, 201-212.
• Concorda, E. (2018). Gender stereotypes in school textbooks. Revista Românească pentru Educaţie Multidimensională, 4, 65-81. Retrieved from https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=730066
• Connell, R. W. (1998). Toplumsal cinsiyet ve iktidar: Toplum, kişi ve cinsel politika. (Çev. C. Soydemir). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Cüceloğlu, D. (2006). İnsan ve davranışı. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Deaux, K. (1985). Sex and gender. Annual Review of Psychology, 36(1), 49-81. Retrieved from https://www.annualreviews.org/doi/abs/10.1146/annurev.ps.36.020185.000405
• Değirmenci, G. Y., & Somer, B. (2015). Resimli çocuk kitaplarının toplumsal cinsiyet kavramı açısından incelenmesi. Proceedings of the EJER Congress 2015 (ss. 81-90). Ankara: Anı Yayıncılık.
• Deniz, M. E. (2009). Eğitimin psikolojik temelleri. Karip, E. (Ed.), Eğitim bilimine giriş içinde (ss. 105-146). Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık.
• Dilek, A. (2014). 4-6 yaş çocuk öykülerindeki kadın kahramanların mesleksel analizi. Journal of Qafqaz University Philology and Pedagogy, 2(1), 94-102.
• Dökmen, Y, Z. (2015). Toplumsal cinsiyet. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Ecevit, Y. (2011). Toplumsal cinsiyet sosyolojisine başlangıç. Ecevit, Y. & Karkıner, N. (Ed.), Toplumsal cinsiyet sosyolojisi içinde (ss. 2-29), Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları.
• Erbaş, S. (2019). Küçük zihinlere yerleştirilen toplumsal cinsiyet roller. Mavi Atlas, 7(1), 185-210. https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.524906
• Filipovic, K. (2018). Gender representation in children’s books: Case of an early childhood setting. Journal of Research in Childhood Education, 32(3), 310-325. https://doi.org/10.1080/02568543.2018.1464086
• Gilbert, L. A., & Scher, M. (1999). Gender and sex in counseling and psychotherapy. Allyn & Bacon.
• Gooden, A. M., & Gooden, M. A. (2001). Gender representation in notable children’s picture books: 1995–1999. Sex Roles, 45, 89-101. Retrieved from https://link.springer.com/article/10.1023/A:1013064418674
• Göker, S. (2015). Tele-yaşamlar: Gerçeklik ve kurgu bağlaminda Türkiye’de realite programlar. Global Media Journal TR Edition, 6(11), 261-282. Retrieved from https://globalmediajournaltr.yeditepe.edu.tr/sites/default/files/Go%CC%88ksel%20GO%CC%88KER.pdf
• Güder Yağan, S., & Alabay, E. (2016). 3-6 yaş arasındaki çocukların oyuncak tercihlerinin toplumsal cinsiyet bağlamında incelenmesi. Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, 17(2), 91-114.
• Gümüşoğlu, F. (2014). Ders kitaplarında toplumsal cinsiyet. Journal of Society and Democracy, 2(4), 39-50.
• Gündüz Kalan, Ö. (2010). Reklamda çocuğun toplumsal cinsiyet teorisi bağlamında konumlandırılışı: “Kinder” reklam filmleri üzerine bir inceleme]. Connectist: Istanbul University Journal of Communication Sciences, 38(1), 75-89. https://doi.org/10.17064-i__ifhd.33281-212128
• Gündüz Şentürk, S. (2015). Okul öncesi dönem çocukları için basılan resimli öykü kitaplarının toplumsal cinsiyete ilişkin kalıp yargılar yönünden incelenmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Güney, N. (2016). 6. sınıf Türkçe ders kitaplarında toplumsal cinsiyet incelemesi. Turkish Studies, 11(3), 1229-1248. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9166
• Günindi Ersöz, A. (2016). Toplumsal cinsiyet sosyolojisi. Ankara: Anı Yayıncılık.
• Gürşimşek, I., & Günay, V. D. (2005). Çocuk kitaplarında cinsiyet rollerinin işlenişinde kullanılan dilsel ve dildışı göstergelerin değerlendirilmesi. Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, 18, 53-63.
• Kaynak, D. (2017). Okul öncesi hikâye ve masal kitaplarında toplumsal cinsiyet rolleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Rize.
• Kaynak, D., & Aktaş, E. (2017Okul öncesi hikâye ve masal kitaplarında toplumsal cinsiyet rolleri. Journal of EKEV Academy, 72, 67-85. https://doi.org/10.17753/Ekev786
• Kırbaşoğlu Kılıç, L., & Eyüp, B. (2011). İlköğretim Türkçe ders kitaplarında ortaya çıkan toplumsal cinsiyet rolleri üzerine bir inceleme. Journal of ODÜ Social Sciences Institute Social Sciences Research, 2(3), 129-148.
• Kitiş Çınar, E. (2013). Ortaokul Türkçe ders kitaplarında toplumsal cinsiyet. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Denizli.
• Koçyiğit Özyiğit, M. (2019). Psikolojik danışman ve psikolog adaylarının toplumsal cinsiyet rollerine ilişkin tutumları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Kok, J. L., & Findlay, B. (2006). An exploration of sex-role stereotyping in australian award-winning children’s picture books. The Australian Library Journal, 55(3), 248-261. https://doi.org/10.1080/00049670.2006.10721857
• Köseler, F. (2009). Okul öncesi öykü ve masal kitaplarında toplumsal cinsiyet olgusu. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Aydın.
• Langlois, J. H., & Downs, A. C. (1980). Mothers, fathers, and peers as socialization agents of sex-typed play behaviors in young children. Child Development, 51(4), 1237-1247. https://doi.org/10.2307/1129566
• Lüle Mert, E. (2012). İlköğretim 6.,7. ve 8. sınıf Türkçe ders kitaplarında yer alan öykülerin çocuk yazınının temel ilkeleri bağlamında incelenmesi. Amasya Education Journal, 1(1), 73-93.
• Luyt, B., Lee, S. S., & Yong, N. Y. (2011). Gender representations and stereotypes in Singaporean picture books: 1970 to 2008. Malaysian Journal of Library & Information Science, 16(3), 49-65. Retrieved from https://mjlis.um.edu.my/article/view/6712/4392
• McCabe, J., Fairchild, E., Grauerholz, L., Pescosolido, B., & Tope, D. (2011). Gender in twentieth-century children’s books. Gender & Society, 25(2), 197-226. https://doi.org/10.1177/0891243211398358
• McIntyre, J. C. (2017). Gender and race in children’s picture books: A tragedy in three studies (Unpublished doctoral dissertation). Harvard University, Cambridge.
• Merriam, S. B. & Tisdell, E. J. (2016). Qualitative research: A guide to design and implementation. (4th ed.). Jossey-Bass.
• Miles, A. M., & Huberman, M. B. (1994). Qualitative data analysis: An expanded sourcebook. California: SAGE.
• Ministry of National Education Department of Research and Development of Education. (2008). Medyada tore ve namus cinayetlerinin yansımaları, veliler ve öğrenciler üzerindeki etkileri. Retrieved from https://www.meb.gov.tr/earged/earged/tore_namus_etkileri.pdf
• Mokrzycki, S. (2020). What makes a family? The radical portrayal of diverse families in Australian picture boks. Gender Forum, 75, 37-52. Retrieved from http://genderforum.org/wp-content/uploads/2020/03/Complete-Diversifying-YA-and-Childrens-Literature-2020_03.pdf#page=40
• Nayır, K. F., & Taneri, P. O. (2013). Karatekin Üniversitesi pedagojik formasyon öğrencilerinin öğretmenlik mesleğini seçme nedenlerine ilişkin görüşlerinin cinsiyet değişkenine göre incelenmesi. Çankırı Karatekin University Journal of Karatekin Humanities, 2(1), 1-12.
• Özdemir, E., & Balcı Karaboğa, A. (2019). Ortaokul matematik ders kitaplarında toplumsal cinsiyet. Mersin University Journal of the Faculty of Education, 15(3), 760-781. https://doi.org/10.17860/mersinefd.580405
• Peretti, P. O., & Sydney, T. M. (1984). Parental toy choice stereotyping and its effects on child toy preference and sex-role typing. Social Behavior and Personality, 12(2), 213-216. https://doi.org/10.2224/sbp.1984.12.2.213
• Republic of Turkey Ministry of Health. (2020). 2020 Faaliyet raporu [2020 annual report]. https://dosyamerkez.saglik.gov.tr/Eklenti/40174,2020-faaliyet-raporupdf.pdf?0&_tag1=CFE4DA6D46D2723FAEA3B955BC4E198FEDE93BBE
• Republic of Turkey of Ministry of National Education. (2020). Millî Eğitim Bakanlığı İstatistikleri, Örgün Eğitim 2019-2020 [Statistics of Ministry of National Education, Formal Education 2019-2020]. http://sgb.meb.gov.tr/www/icerik_goruntule.php?KNO=396
• Salman Erden, Y. T. (2019). Resimli çocuk kitaplarındaki toplumsal cinsiyet olgusunun incelenmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Aydın.
• Sarıtaş, E. & Şahin, Ü. (2018). Hayat bilgisi ders kitaplarında toplumsal cinsiyet rolleri üzerine bir inceleme. Mehmet Akif Ersoy University Journal of Education Faculty, 48, 463-477.
• Satılmış, S. (2019). 5. sınıf Türkçe ders kitabının toplumsal cinsiyet açısından incelenmesi. Eskişehir Osmangazi University Journal of Social Sciences, 20, 1-14. https://doi.org/10.17494/ogusbd.555475
• Scott, M. N. (2019). Gender, intertextuality & market demands: Publishing children’s picture books (Unpublished departmental honors thesis). The University of Tennessee Chattanooga, Tennesse. Retrieved from https://scholar.utc.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1236&context=honors-theses
• Sever, S. (2010). Çocuk ve edebiyat. İzmir: Tudem.
• Sever, S., & Aslan, C. (2012). The framework of character in children's literature works presentation of gender roles in creating. Proceedings of the III. National Youth and Children's Literature Symposium. (pp. 691-702). Ankara: Ankara University Child and Youth Literature Application and Research Center (ÇOGEM).
• Sherif, C. W. (1982). Needed concepts in the study of gender identity. Psychology of Women Quarterly, 6(4), 375-398. https://doi.org/10.1111/j.1471-6402.1982.tb01067.x
• Sönmez, K., & Dikmenli, Y. (2021). İlkokul sosyal bilgiler ders kitabının toplumsal cinsiyet açısından incelenmesi. Cumhuriyet International Journal of Education, 10(1), 434-458. http://dx.doi.org/10.30703/cije.732000
• Taylor, F. (2003). Content analysis and gender stereotypes in children's books. Teaching Sociology, 31(3), 300-311. https://doi.org/10.2307/3211327
• Tezer Asan, H. (2010). Ders kitaplarında cinsiyetçilik ve öğretmenlerin cinsiyetçilik algılarının saptanması. Fe Journal, 2(2), 65-74. https://doi.org/10.1501/Fe0001_0000000033
• Topal, Ö. (2012). Toplumsal cinsiyetin inşası: 7-12 yaş grubu örneği. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon.
• Tsao, Y. L. (2008). Gender issues in young children's literature. Reading Improvement, 45(3), 108-115. Retrieved from https://www.semanticscholar.org/paper/Gender-Issues-in-Young-Children%27s-Literature-Tsao/d72200d6dd74289c3cc434e308cb25e80500469b
• Turner-Bowker, D. M. (1996). Gender stereotyped descriptors in children's picture books: Does “Curious Jane” exist in the literature? Sex Roles, 35(7), 461-488. Retrieved from https://link.springer.com/article/10.1007/BF01544132
• Vatandaş, C. (2007). Toplumsal cinsiyet ve cinsiyet rollerinin algılanışı. Istanbul Journal of Sociological Studies, 35, 29-56.
• Weitzman, L. J., Eifler, D., Hokada, E., & Ross, C. (1972). Sex-role socialization in picture books for preschool children. American Journal of Sociology, 77(6), 1125-1150. https://doi.org/10.1086/225261
• Yavuzer, H. (1994). Çocuk psikolojisi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Yaylı, D., & Kitiş Çınar, E. (2014). Ortaokul Türkçe ders kitapları görsellerinde toplumsal cinsiyet. Electronic Turkish Studies, 9(5), 2075-2096. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.6870
• Yener, T. (2020). Okul öncesi hikâye kitaplarındaki toplumsal cinsiyet rollerinin kitabın metinsel içeriği ve kitabın resimleri açısından incelenmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Aydın Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, İstanbul.
• Yıldırım, A., & Şimşek, H. (2013). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri (9. Baskı). Ankara: Seçkin Yayıncılık.
• Yıldız, M. (2013). İlkokul ve ortaokul din kültürü ve ahlak bilgisi kitapları görsellerinin toplumsal cinsiyet açısından incelenmesi. Religious Studies, 16(42), 143-165.