Türk Sanatında Hibrit (Melez) Yaratıklar

Yıl 2025, Cilt: 18 Sayı: 6, 3418 - 3444, 20.11.2025

Ahmet Gümüştop , Fatma Yaşar

https://doi.org/10.35674/kent.1659277

Öz

Bu makale, Türk tasvir sanatında insan-hayvan karışımı mitolojik figürlerin ikonografik analizini yaparak, tarihsel süreçteki değişimlerini ve sanattaki kullanım biçimlerini incelemektedir. Farklı kültürler ve inanç sistemlerinden beslenen bu figürler, Türk sanatında çeşitli dönemlerde farklı anlamlar kazanarak, koruyucu, kozmolojik ve sembolik unsurlar olarak sanat eserlerinde yer almıştır. Çalışmada, Harpi, Siren, Şahmeran, Sfenks, Kentaur, Burak ve Dabbetü’l-Arz gibi figürler ele alınmıştır. Bu figürlerin çeşitli dönemlerde sanat eserlerinde nasıl işlendiği, hangi sembolik anlamları taşıdığı ve hangi inanç sistemleriyle ilişkilendirildiği ele alınmıştır. Harpi figürü, özellikle mezar taşları, türbeler ve saray dekorasyonlarında yer alarak koruyucu bir unsur olarak işlenmiştir. Siren ise, koruyucu bir anlam taşımakta olup özellikle çini eserlerde karşımıza çıkar. Şahmeran figürü; bilgelik, şifa ve doğanın döngüselliğini simgeleyen mitolojik bir varlık olarak halk sanatında yaygınlaşmıştır. Mezopotamya kökenli olan Sfenks, Anadolu’da saray ve tapınak girişlerinde koruyucu figür olarak kullanılmış, Hititler ve Selçuklular tarafından benimsenerek farklı ikonografik yorumlara tabi tutulmuştur. Kentaur, astrolojik bağlamda Yay Burcu ile ilişkilendirilmiş, Türk sanatında özellikle astroloji konulu el yazmalarında yer almıştır. Burak ise, Hz. Muhammed’in Miraç yolculuğunda göksel bir binek olarak tasvir edilerek İslam sanatında kutsal bir figür haline gelmiştir. Dabbetü’l-Arz ise İslam inancıyla birlikte sanatta yerini almış ve kitap sanatlarında resmedilmiştir. Bu figürler; minyatürler, kabartmalar, madeni eserler, çini süslemeleri ve mimari dekorasyonlarda farklı kompozisyonlarla işlenmiştir. Çalışma mevcut literatüre dayanarak, figürlerin ikonografik özelliklerini ve sanattaki görünümlerini bir araya getirmektedir. Bu yönüyle derleme niteliği taşıyan çalışma, ilgili alanda yapılacak daha detaylı araştırmalara temel oluşturmayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Mitoloji , İkonografi , Türk Tasvir Sanatı , Mitolojik Yaratıklar

Hybrid Creatures in Turkish Art

Öz

This article examines the iconographic representations of human-animal hybrid mythological figures in Turkish pictorial art by compiling existing literature focusing on their historical transformations and usage in artistic contexts. Influenced by various cultures and belief systems, these figures have taken on different meanings throughout Turkish art history, appearing as protective, cosmological, and symbolic elements. The study covers figures such as Harpy, Siren, Shahmaran, Sphinx, Centaur, Buraq, and Dabbat al-Ard. These creatures are explored in terms of how they were represented in different periods, what symbolic meanings they carried, and with which belief systems they were associated. The Harpy, for instance, appears as a protective motif on tombstones, shrines, and palace decorations. The Siren also carries a protective role, frequently found on ceramic tiles. The Shahmaran symbolizes wisdom, healing, and the cyclical nature of life, particularly in folk art. The Sphinx of Mesopotamian origin was adopted by the Hittites and Seljuks as a protective architectural motif at entrances to palaces and temples. The Centaur, associated with the Sagittarius zodiac sign, appears in astrological manuscripts. The Buraq is depicted as the celestial mount of Prophet Muhammad during the Miʿraj journey and has become a sacred figure in Islamic art. Dabbat al-Ard, rooted in Islamic eschatology, has been visually interpreted in manuscript arts. These figures are featured in miniatures, reliefs, metalwork, tiles, and architectural ornamentation in diverse compositions. This study compiles iconographic information from existing sources. As a literature-based review, it aims to provide a foundational resource for future, more detailed research in this field.

Anahtar Kelimeler

Mythology , Iconography , Turkish Deptiction Art , Mythlogical Creatures

Kaynakça

• Arbaş, H. (2023). Mi’rac olgusunun mukayeseli inşâsı: Hâverânnâme ve Hamse-i Nizâmî’de mi’rac minyatürler. Marifetname, 12(2), 305-331. https://doi.org/10.47425/marifetname.vi.1336773
• Alsan, Ş. (2024). Siren'in Mitolojik, İkonografik ve Sanat Eserleri Üzerine Analizi: Kültürel ve Sanatsal Bağlamda Bir İnceleme. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (39), 670-694.
• Alsan, Ş. (2005). Türk mimari süsleme sanatlarında mitolojik kaynaklı hayvan figürleri (Orta Asya'dan Selçuklu'ya), [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Arık, R. (2000). Kubad-Abad: Selçuklu Sarayı çinileri. Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Arık, R. Arık, O. (2007). Anadolu Toprağının Hazinesi; Çini Selçuklu ve Beylikler Çağı Çinileri, İstanbul: Kale Grubu Kültür Yayınları.
• Atasayar, D. (2023). Selçuklu çini ve seramiklerindeki fantastik figürlerden günümüze çağdaş uyarlamalar [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Avşar, L. (2012). Kubadabad çinilerindeki harpi-siren figürünün izini sürerken. Akademik Bakış Dergisi, 31, 1-21.
• Bear, E. (1965). Sphinixes and harpies in medieval Islamic art. The Israel Oriental Society.
• Balıkçı, Ş. (2018). Şahmeran Efsanesi ve Yılan Tılsımlarının Psikanalitik Açıdan Değerlendirilmesi. Uluslararası Folklor Akademi Dergisi. 1(1), 53-64.
• Can, A. (2015). Muhammed’in Siret’ün-Nebî’sindeki mi’râç mucizesi bölümü üzerine. Turkish Studies, 10(4), 257-318. https://doi.org/10.7827/TurkishStudies.7955.
• Çağlar Abiha, B. (2016). Geleneksel Halk Sanatında Şahmaran Motifleri ve Bu Motiflerin Dili. Folklor/Edebiyat, 22(88), 99-116.
• Çaycı, A. (2002). Anadolu Selçuklu sanatında gezegen ve burç tasvirleri, Konya: Palmet Yayınları.
• Çetin, Y. (2019). Türk sanatında Harpi ikonografisi. Fenomen Yayınları.
• Çıblak, N. (2007). Tarsus kültürünün tanıtımında Şahmeran efsanelerinin önemi. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 16(1), 185-196. https://dergipark.org.tr/tr/pub/cusosbil/issue/4376/59943.
• Bonnefoy, Y. (1981). Mitolojiler Sözlüğü, Ankara: Dost Kitabevi.
• Çoraklı, B. (2022). Sfenks figürünün Selçuklu çini ve seramiğindeki ikonografik yolculuğu. AKRA Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi, 10(27), 213-232. https://doi.org/10.31126/akrajournal.1073456
• Demir, T. (2024). Türk halk inanış ve uygulamalarında yılanın işlevine mitolojik bir bakış. Söylem Filoloji Dergisi, 9(1), 75-88. https://doi.org/10.29110/soylemdergi.1431925
• Deniz, Ç. (2019). Mucizenin ikonografisi: Mi’râç ve mi’râcnâmeler. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 19, 225-283.
• Dessenne, A. (1957). Le Sphinx, Étude Iconographique I, des Origines a la fin du Second Millénaires, Paris:
• Editions de Boccard.
• Duymaz, D. (2019). Kanatlı at betimlemelerinin Türk resim sanatındaki masalsı izdüşümleri [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Elhelw, R. (2020). The Human-Headed Bırd Fıgure In Paıntıng From The Bronze Age To The Early Twentıeth Century. Journal of Arts & Architecture Research Studies, 1(1), 186-200.
• Esin, E. (1965). The Horse in Turkic Art. Central Asiatic Journal, 10(3/4), 167–227. http://www.jstor.org/stable/41926732
• Esin, E. (2004). Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Erhat, A. (1972). Mitoloji Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Gruber, C. (2021). İlhama yolculuk: Mi’râç metinleri ve resimleri. In A. Taşkent & N. Kançal (Eds.), Osmanlı kültür ortamında mi’râç ve yolculuk durakları: Edebiyatta, müzikte ve resimli elyazmalarında mi’râç ve İslam’ın üç kutsal şehri (s. 47-62), Dergâh Yayınları.
• Halverson, J.R., Goodall, H.L., Corman, S.R. (2011). The Nakba. In: Master Narratives of Islamist Extremism. Palgrave Macmillan, New York. https://doi.org/10.1007/978-0-230-11723-5_13
• Harman, M. (2012). Başlangıcından 17. yüzyıla kadar İslam minyatür sanatında bazı cehennem tasvirlerinin ikonografisi. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2(9), 173-195.
• Keser, C. S., & Telli, H. (2017). Eskiçağda dinsel ve ideolojik söylemlerin anıtsal kaya yontularında görselleşmesi. Journal of Turkish Studies, 607-630.
• Kodaman, M., (2018). Şahmeran Resimlerindeki Sembollerin Göstergebilimsel Veanlambilimsel Çözümlenmesi, Atlas International Refereedjournal On Social Sciences, 4(13), 1354-1376.
• López, M. I. R. (2018). Centaur-musicians in classical iconography. Greek and Roman Musical Studies, 6, 26-50.
• Muscarella, O. W. (1962). The Oriental Origin of Siren Cauldron Attachments. Hesperia: The Journal of the American School of Classical Studies at Athens, 31(4), 317–329. https://doi.org/10.2307/147233
• Mutlu, H. S., & Özdemir, S. (2022). Selçuklu yapılarını süsleyen mitolojik varlıklar. Journal of Social, Humanities and Administrative Sciences, 57, 1356-4406. https://doi.org/10.29228/JOSHAS.65009
• Nouri, N., & Hashem, H. S. (2018).n. TÜBA-AR Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi, 23, 211-225.
• Öner, Y. (2024). Bir Interpretatio Christiana Örneği Olarak Hıristiyan Sembolizminin Mitolojik Varlıkları: Basilisk, Kentaur ve Grifon. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 23(4), 1267-1280. https://doi.org/10.21547/jss.1467645
• Öney, G. (1967). İran Selçukluları ile mukayeseli olarak Anadolu Selçuklularında atlı av sahneleri. Anadolu, 11, 121-138. https://doi.org/10.1501/andl_0000000098
• Öney, G. (1968). Niğde Hüdavend Hatun Türbesi figürlü kabartmaları. Belleten, 31(122), 143-154.
• Önlü, N., ve Karadağ, N. (2024). Anadolu Türk kültüründe Şahmeran efsanesi: Şahmeran’ın tekstil ürünlerinde motif olarak kullanımı. ArtDE, 1, 62-78. https://dergipark.org.tr/tr/pub/artde/issue/88312/1594018
• Özdemir, Y. (2021). Karatay Medresesi Çini Eserler Müzesinden Ünik Özellikte İki Siren/Harpi Figürlü Seramik. Arkhaia Anatolika, 4, 123-140. DOI: 10.32949/Arkhaia.2021.29.
• Özdemir, B. Ş., ve Keskin, H., (2013). Sirens as Soul Bearers on Lycian Grave Reliefs in the Classical Period. Cedrus: Akdeniz Uygarlıkları Araştırma Dergisi, 1(1), 89-105.
• Parla, C. (2019). Niğde Hüdavend Hatun Türbesi’ne ikonografik yaklaşım. Turkish Studies Social Sciences, 14(3), 1007-1032. https://doi.org/10.29228/TurkishStudies.22725
• Saraç, E., & Yayan, G. H. (2019). Efsaneler ve mitlerin Ahmet Güneştekin'in eserlerine yansımaları. Social Sciences Studies (SSS) Journal, 5(29), 301-311. https://doi.org/10.26449/sssj.1204
• Saydam, Y. (2019). Batı resim sanatında sfenks betimi [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Shideed, R. (2025). Sirens. Journal of Association of Arab Universities for Tourism and Hospitality, 28(1), 66-82. doi: 10.21608/jaauth.2024.321771.1610
• Sökmen, S., & Balkanal, Z. (2021). Anadolu sanatında Şahmeran figürlü örnekler. Uluslararası İnsan ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 6(3), 417-447.
• Taş, E. ve Tokalak, B. A. (2024). Apocalyptic perception in Ottoman society and its reflection in illustrated manuscripts (15th-17th centuries). Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11(43), 501-528.
• Taşkent, A. (2022). İslam kültüründe Burak’ın yazılı ve görsel tasviri. In A. Taşkent & N. Kançal (Eds.), Osmanlı kültür ortamında mi’râç ve yolculuk durakları (s. 365-383), Dergâh Yayınları.
• Temür, A. (2007). Hitit Sfenkslerinde Mısır, Suriye ve Fenike Etkileri, Doğudan Yükselen Işık Arkeoloji Yazıları (Ed. Birol Can ve Mehmet Işıklı), İstanbul: Graphis Matbaa.
• Temür, A. (2008). Girit-Minos ve Miken sanatında sfenks. Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 20, 135-146. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ataunigsed/issue/2558/32970.
• Temür, A. (2009). Grek Sanatında Karışık Yaratıklar, [Yayımlanmış doktora tezi]. Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Temür, A. (2016). Yunan Sanatında Karışık Yaratıklar Ve Kökenleri Işığında, Doğu Sanatları İle Batı Sanatları Arasındaki Etkileşimler, Uluslararası Amisos Dergisi, 1(1), 1-15.
• Turan, H. (2019). İslam sanatında Kantûrus (Kentaur) tasviri. Sanat Tarihi Dergisi, 30(1), 149-173. https://doi.org/10.29135/std.768136.
• Topal, Y. (2020). Umay-Ana ile Şahmeran’ın Benzer Yönleri ve Koruyucu Etkilerinin Araştırılması, Uluslararası Türk Kültür ve Sanatı Sempozyumu, 29-30 Ekim 2020, Ankara, 473-487.
• Topal, Y. (2021). Geleneksel Türk kültür ve inanç sisteminde yer alan fantastik figürlerin çağdaş Türk sanatına yansıması, [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yaman, B. (2012). Osmanlı Resim Sanatında Dabbetü’l-Arz, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2(29), 41-57.