Türbe Mimarisi ve Etnik Aidiyet: Anadolu’da On İki İmam İnancı

Yıl 2025, Cilt: 18 Sayı: 6, 3279 - 3296, 20.11.2025

Hulusi Yılmaz

https://doi.org/10.35674/kent.1674637

Öz

Kültürel bir kimliğin tanımlama ögesi olan mekânlar, kolektif belleğin somutlaşmış nesnelerdir. Mekân, fiziksel özellikleriyle, aidiyetin sınırlarını belirleyen bir düzenleme ve aynı zamanda toplumsal yapıyı oluşturan değerlerin üzerine kodlandığı somut maddi kültürel varlıklardır. Bu yönüyle, mimari yapılar, üretildikleri dönem ile ilgili somut veriler taşıyan birer tarihsel belge olarak tanımlanabilmektedir. Alevi inancı da maddi kültüre yansıyan sayı sembolizmi ile üyelerine aidiyet ve kimlik vermektedir. Alevilikte önemli bir yere sahip olan 12 sayı sembolizmi On İki İmamı temsil ettiği için soyut, somut kültürel unsurlar içinde inancın dışa vurumu olarak etkin bir şekilde ifade edilmiştir. Bu sayı sembolizmi özellikle türbe mimarisinde kendini göstermektedir. Bu makalede onikigen türbelerin ne zamandan itibaren Anadolu’da görüldüğü, Türklerin hangi tarihten itibaren On İki İmam inancı ile ilişkilendirilebileceği türbelere yansıyan sayı sembolizmi üzerinden tartışılacaktır. Türklerin Kuzey Batı İran ve Doğu Anadolu’da önce İlhanlı Devleti içinde sonra Karakoyunlu ve Safevi Devletleri içinde On İki İmam inancını kimlik olarak taşıdıkları, onikigen türbe mimarisinin tarihsel gelişimi ile ilişkilendirilerek iddia edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Alevilik , On İki İmam , Türbe , Sembolizm , Onikigen , Mimari.

Mausoleum Architecture and Ethnic Identity: Belief in the Twelve Imams in Anatolia

Öz

Spaces that serve as defining elements of cultural identity are tangible embodiments of collective memory. With their physical characteristics, space functions as a structuring element that delineates the boundaries of belonging, while also representing material cultural entities upon which the values of social structures are inscribed. In this sense, architectural structures can be considered historical documents that contain concrete data about the periods in which they were produced. Similarly, the Alevi faith constructs a sense of identity and belonging for its followers through number symbolism reflected in material culture. The number twelve, which holds a central place in Alevism as it symbolizes the Twelve Imams, has been effectively expressed as an outward manifestation of belief within both tangible and intangible cultural elements. This symbolism is particularly evident in mausoleum architecture. This article discusses when dodecagonal mausoleums first appeared in Anatolia and examines, through the lens of numeric symbolism, the historical point at which Turks can be associated with the belief in the Twelve Imams. It will be argued that Turkic populations embraced the Twelver Shia belief system first within the Ilkhanid State, and later within the Kara Koyunlu and Safavid States in Northwestern Iran and Eastern Anatolia, and that they reflected this belief in the architectural development of dodecagonal mausoleums.

Anahtar Kelimeler

Alevism , Twelver Imams , Mausoleum , Symbolism , Dodecagon , Architecture.

Kaynakça

• Abdülkâhir el-Bağdâdî (2005). Fırak’us-Şia (E. R. Fığlalı, Çev.). Ankara: TDV. Yayınları.
• Armstrong, J. A. (2018). Milliyetçilikten önce milletler (S. E. Türközü, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Atasağun, G. (1997). “Sembol ve sembolizm”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7(7), 369-387.
• Aslanapa, O. (1957). “Doğu Anadolu’da Karakoyunlu kümbetleri”. Yıllık Araştırmalar Dergisi, (1), 105-107.
• Babinger, F. ve Köprülü, M. F. (1996). Anadolu’da İslamiyet (R. Hulusi, Çev.). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Bekmez, A. (2023). “Anadolu mimarisinde İlhanlı hükümdarlarının izleri”. Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, 6(1), 168-186.
• Blessing, P. (2018). Moğol fethinden sonra Anadolu'nun yeniden inşası: Rum diyarında İslami mimari, 1240-1330 (M. Özkılıç, Çev.). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Çakıroğlu, B. ve Engin, N. (2014). “Dini inanışların mimariye etkisi”. Dini Araştırmalar, 17(44), 67-94.
• Çay, M. A. (1987). Akkoyunlu ve Karakoyunlular. (Editörsüz), tarihte Türk devletleri II içinde (ss. 455-456). Ankara Üniversitesi Yayınları: 98.
• Dağlar, M. (2019). İran’da Kızılbaşlıktan Şiîiğe geçiş. İstanbul: Önsöz Yayıncılık.
• Daş, E. (2003). Erken dönem Osmanlı türbeleri (1300-1500) (Yayın No.135111)[Sanat Tarihi Anabilim Dalı Doktora Tezi, Ege Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Develioğlu, F. (1995). Osmanlıca-Türkçe sözlük (12. Baskı), Ankara: Aydın Kitabevi.
• Ekimci, B. G. (2021). “Alevi-Bektaşi kültüründe kırsal dini mimarinin mekânsal özellikleri: Seyitgazi örneği”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, (99), 317-340.
• Gölpınarlı, A. (1952). İslâm ve Türk illerinde fütüvvet teṣkilatı ve kaynakları, İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Gül, M. (2010). Orta çağlarda doğu ve güneydoğu Anadolu, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayın.
• Gülyüz, B. G. (2020). “Balkanlarda görülen yedigen planlı türbe şemasının kaynakları üzerine bir değerlendirme”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, (93), 71-110.
• Harman, M. (2017). “Kargın ve Meşeli’de yer alan Alevi yapıları”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, (83), 171-197.
• Ispanakçı P. M. A. (2023). Şah İsmail ve Sultan Selim (inkılâbü’l-İslâm beyne’l-havâs ve’l-avâm) (N. Musalı, Çev.). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Keleş, E. (2021). “İlhanlı-Memlûk rekabeti arasında Doğu ve Güneydoğu Anadolu”. History Studies, 13(2),665-683.
• Khalıly, R. (2009). Sultân Mahmûd bin sultân Burhâneddîn Geylânî’nin ‘akâ’id-i evliyâ’-i seb’a isimli eseri(Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi.
• Kırzıoğlu, M. F. (1987). “Eratna-oğulları”. Tarihte Türk devletleri II. 495-503. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Kızıl, H. (2018). “İşlevleri açısından dini sembol”. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (21), 30-42.
• Melikoff, İ. (1999). Le probleme Bektaşi-Alevi: Quelques Dernıeres Consıderatıons. Turcica, (31), 7-34.
• Mélikoff, I. (2001). “Le probleme Bektaşi-Alevi : quelques dernieres considerations”, Au banquet des quarante: exploration au cœur du Bektachisme-Alevisme, Istanbul: Editions Isis, 65-86.
• Mikov, L. (2008). Bulgaristan’da Alevi-Bektaşi Kültürü, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Nevbahti-Kummi (2005). Şii Fırkalar (H. Onat-S. Hizmetli-S. Kutlu-R. Şimşek, Çev.). Ankara: Ankara Okulu.
• Ocak, A. Y. (1983). Bektaşi menakıbnamelerinde İslam öncesi inanç motifleri. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Ocak, A. Y. (2003). Türkler, Türkiye ve İslâm, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2016). Ortaçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2016.
• Önkal, H. (1996). Anadolu Selçuklu türbeleri, Ankara: Ankara Kültür Merkezi Yayını.
• Özdemir, A. R. (2021). Şeyh Safiyyüddin-i Erdebilî’nin etnik kökeni ve inancı hakkında bazı değerlendirmeler, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, (100), 235-252.
• Özkurt, K. (2005). İsfahan’da Büyük Selçuklu ve İlhanlı dönemi mimari eserleri (Yayın No.190287) [Sanat Tarihi Anabilim Dalı Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Sâdık Abdâl (2019). Sâdık Abdâl Dîvânı (H. D. Gümüşoğlu, Çev.). İstanbul: Dört Kapı Yayınevi.
• Smith, A. D. (2004). Millî Kimlik (B. S. Şener, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Smith, A. D. (2013). Milliyetçilik (Ü. H. Yolsal, Çev). Ankara: Atıf Yayınları.
• Smith, A. D. (2017). Etno-Sembolizm ve Milliyetçilik (B. F. Çallı, Çev.). İstanbul: Alfa.
• Sohrabiabad, H. (2018). Safevî idaresinde toplumsal dönüşüm(Yayımlanmamış Doktora Tezi). Kırklareli Üniversitesi.
• Sohrabıabad, H. ve Akın, B. (2019). “Tarihi bulgular ve Hakiki’nin bilinmeyen şiirlerinden hareketle Karakoyunluların mezhebi eğilimleri üzerine yeni tespit görüşler”, Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi,(19), 179-224.
• Şah, S. (2007). Safvetü’s-safa’da Safiyyüddin-i Erdebili’nin hayatı, tasavvufi görüşleri ve menkıbeleri (Yayın No.221809) [Sosyal Bilimler EnstitüsüDoktora Tezi, Marmara Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Şensizoğlu, N. (2005). Şah İsmail Devrinde Anadolu’da Safevî-Alevî Faaliyetleri (Yayın No. 160980)[Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Tombuloğlu, T.(2020). “Timurlu Devleti’nde yaylak kışlak anlayışı”, Orta Çağ Araştırmaları Dergisi, III(II), 459-468.
• Tuncer, O. C. (1986). Anadolu Selçuklu mimarisi ve Moğollar, Ankara: Vakıflar Bankası Yayınları.
• Tuncer, O. C. (1991). Anadolu Kümbetleri -2- (Beylikler ve Osmanlı Dönemi), Ankara.
• Usluer, F. (2009). Hurufilik. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Usluer, F. (2010). Hurufilikte On İki İmam, Turkish Studies, 5(1), 1361-1389.
• Yıldırım, C. (2020). Şah Hatâyî, Eskişehir: Dorlion Yayınları.
• Yıldırım, R (2017). Aleviliğin Doğuşu, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Yıldırım, R. (2019). Bektaşiliğin doğuşu, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Yıldız, H. ve Maden, F. (2017). Büveyhîler dönemi Şîî düşünürleri, e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi,10 (2), 269-314.
• Yılmaz, H. (2024). Geleneksel Alevilikte Tanrı algısı ve Gnostik temelleri, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (47), 535-574.
• Yılmaz, H. (2025). Otman Babalılarda bir tepkisel varoluş: onikigen türbelere karşı yedigen türbelerin inşası. Sufiyye, (18), 197-234.
• Yuvalı, A.(1987). İlhanlı Devleti, (Editörsüz)tarihte Türk devletleri II içinde (ss. 543-552). Ankara Üniversitesi Yayınları: 98.
• Wilber, D. N. (1969). The architecture of Islamic Iran: the Ilkhānid period. Greenwood Press.