The Consensus Proposed by Abū Zayd al-Balkhī for the Disciplines of Ethics and Medicine

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 96 - 111, 15.06.2025

Ömer Faruk Erdoğan

https://doi.org/10.52637/kiid.1611270

Öz

Islamic philosophers who were closely interested in medical science considered the data of physical medicine together with the data of morality and virtues that closely concern the development of the human soul. In this respect, morality, defined as “the characteristic established in the soul” in Islamic philosophy, was also accepted as a “spiritual character” with the influence of Galen on Islamic thought. At this point, Abū Zayd al-Balkhī who is both a moral philosopher and a theoretical physician and psychologist, evaluated mental illnesses and moral tendencies together; by positioning physical and mental illnesses, he revealed the interaction between them. The problem of this study is the relationship that Balkhī, the pioneer of spiritual medicine and psychotherapy in Islamic thought, wanted to establish between morality and medicine within the framework of his work “Masālih al-abdān wa-l-anfus”. The study discusses this issue. Balkhī’s claim that religious discourses can only be truly understood through philosophical inquiry, and that this can be achieved by establishing a balance between the soul and body, shows that he tried to establish a similar compromise between ethics and medicine. Balkhī wanted to achieve this under the religion-philosophy compromise. Here, Balkhī combined ethics with Galen’s theory of ethics, and saw the balance of the soul’s powers as a condition for mental health. Balkhī’s Masālih is the first book in Islamic ethics literature that addresses spiritual medicine and physical medicine together and offers solutions to both. In this respect, our study revisits the literature in this field and evaluates the studies conducted on Balkhī’s book “Masālih” in particular according to the ethics-medicine reconciliation.

Anahtar Kelimeler

Islamic Philosophy , Ethics , Soul , Spiritual Medicine , Balkhī , Maṣāliḥ

Bir Uzlaşı Alanı Olarak Ahlâk ve Tıp: Ebû Zeyd el-Belhî’nin Önerisi

Öz

Tıpla yakından ilgilenen İslâm filozofları, bedenî tıbbın verileri ile insan ruhunun gelişimini yakından ilgilendiren ahlâk ve erdemlerin inşasını beraber ele almışlardır. Bu bakımdan İslâm felsefesinde “nefiste yerleşik olan yatkınlık” şeklinde tanımlanan ahlâk, Galen’in İslâm düşüncesine etkisiyle “ruhânî bir tababet” olarak da kabul görmüştür. Bu noktada hem ahlâk filozofu hem de teorik tıpçı ve psikolog kimliği ile Ebû Zeyd el-Belhî, ruh hastalıkları ile ahlâkî yönelimleri beraber değerlendirmiş; bedenî ve ruhî hastalıklara bir konumlandırma yapmak suretiyle bunlar arasındaki etkileşimi ortaya koymuştur. Bu çalışma, ruhsal tıp ve psikoterapinin İslâm düşüncesindeki öncü ismi Belhî’nin Mesâlihu’l-ebdân ve’l-enfüs adlı eseri çerçevesinde ahlâk ile tıp arasında kurmak istediği ilişkiyi araştırmanın problemi olarak belirlemekte ve bunu tartışmaya açmaktadır. Belhî’nin, dinî hakikatin ancak felsefî araştırmalarla gerçek anlamda anlaşılabileceğini ve bunun da ruh-beden dengesi ile yapılabileceğini ileri sürmesi, ahlâk-tıp arasında kurmak istediği ilişkinin din-felsefe uzlaşısı çatısı altında gerçekleşeceğini gösterir. Belhî, burada ahlâkı Galenci ahlât teorisi ile birleştirmiş, ruhun güçlerinin itidal üzere olmasını ruh sağlığının bir şartı olarak görmüştür. Belhî’nin Mesâlih’i, ruhsal tıp ile bedensel tıbbın verilerini beraber ele alan ve her ikisine çözüm önerileri sunan İslâm ahlâk literatürünün ilk eseridir. Bu yönüyle çalışma, bu alandaki literatürü yeniden gözden geçirmekte ve özellikle Mesâlih üzerine yapılan bilimsel nitelikteki çalışmaları ahlâk-tıp uzlaşısı ekseninde değerlendirmeye tabi tutmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Felsefesi , Ahlâk , Nefs , Ruhsal Tıp , Belhî , Mesâlih

Kaynakça

• Ağarı, Murat. “Ya’kûbî’nin Tarihinde Tıp ve Felsefe Bahisleri”. Eurasian Journal of Humanities Research /Avrasya Beşerî Bilim Araştırmaları Dergisi (ABBAD) 2/1 (Temmuz 2022), 96-115.
• Ağören, Güler Cansu. “Aristotelesçi Melankoli Anlayışı Çağdaş Psikiyatriye Taksonomik Bir Bakış Açısı Sunabilir mi?” Dört Öge 12/23 (Haziran 2023), 97-116.
• Akgün, Özge. Ebû Zeyd el-Belhî ve Ebû Bekir er-Râzî’nin Ruh ve Beden Sağlığına İlişkin Görüşlerinin Karşılaştırılması. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Alper, Ömer Mahir. Akıl-Vahiy Felsefe-Din İlişkisi. İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2000.
• Âmirî, Ebü’l-Hasan. Sonsuzluk Peşinde, Kitâbu’l-emed ale’l-ebed. çev. Yakup Kara. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Aristoteles. Problems. çev. W.S. Hett. London: William Heinemann Ltd.; Harvard University Press, 1937.
• Aristoteles. Ruh Üzerine. çev. Zeki Özcan. İstanbul: Sentez Yayıncılık, 2014.
• Badri, Malik. Abu Zayd al-Balkhi’s Sustenance Of The Soul. London: The İnternational İnstitute of İslamic Thought, 2013.
• Balıkçı, Üsame. “Prof.Dr. Malik Badri’yle Psikolojiyi İslamileştirme Katkıları Üzerine Bir Görüşme”. İlsam Akademi Hakemli Dergisi 1/1 (Mart 2021), 139-152.
• Balkhi, Abû Zayd. al-Masâlih al-abdân wa-l-anfus Sustenance for Bodies and Souls. haz. Fuat Sezgin, (Frankfurt: Institute for the History of Arabic-Islamic Science, 1984).
• Bayır, Emine. “Câhız’ın Ahlâk Teorisine Göre Mizacın Değişmesi ve Pratik Değeri”. Kelam Araştırmaları Dergisi (Kader) 20/1 (Haziran 2022), 438-465. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1080776
• Beck, Aaron T. Bilişsel Terapi ve Duygusal Bozukluklar. çev. Veysel Öztürk - Aysun Türkcan. İstanbul: Litera Yayıncılık, 3. Basım, 2015.
• Belhî, Ebû Zeyd. Mesâlihu’l-ebdân ve’l-enfüs Beden ve Ruh Sağlığı. çev. Zahit Tiryaki - Nail Okuyucu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 1. Basım, 2012.
• Beyhaki, Ali b. Zeyd. Tetimmetü Sıvâni’l-Hikme. Lahor: University of the Panjab Publications, 1935.
• Câlînûs. fî Enne kuva’n-nefs tevâbi‘ li-mizâci’l-beden. Beyrut: Dirâsât ve Nusûs fi’l-Felsefe ve’l-Ulûm ‘inde’l-‘Arab, 1401/1981.
• Capelle, Wilhelm. Sokrates’ten Önce Felsefe. çev. Oğuz Özülgül. İstanbul: Pencere Yayınları, 2011.
• Donini, Pierluigi. “Psikoloji”. Galenos Kitabı. ed. R.J. Hankinson. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2023.
• Fink, David Harold. Gerginlikten ve Öfkeden Çıkış Yolları. çev. Zeynep Öztürk. Ankara: Alter Yayınları, 2009.
• Grendell, R.N. “Psychologic aspects of physiologic illness.” Psychiatric Mental Health Nursing. ed. KM Fortinash. 709-724. St. Louis: Mosby Year Book, 2. Basım, 2000.
• Gürsu, Orhan. “İslam Düşünürü Belhî’nin (849-934) Ruh Sağlığına Yönelik Görüşlerinin Modern Psikoloji Doğrultusunda Değerlendirilmesi”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42 (Nisan 2016), 271-309. https://doi.org/10.21054/deuifd.284620
• Hamevî, Yâkût. Mu’cemü’l-üdebâ. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Maârif Naşirun, 1999.
• Hankinson, R.J. “Doğa Felsefesi”. çev. Nur Nirven. Galenos Kitabı. ed. R.J. Hankinson. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2023.
• İbn Nedim. el-Fihrist. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• İbn-i Sînâ, Ebû Ali. El-Kânûn Fi't-Tıbb. çev. Esin Kahya. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1995.
• İshak, Huneyn. Kütübü Câlînûs fi’t-Tıb Galen’in Tıp Külliyâtı Derlemeleri. çev. Özcan Akdağ - Ahmed Mderaty. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2023.
• İslâm Düşünce Atlası. “Ebû Zeyd Belhî”. 23.05.2025. https://islamdusunceatlasi.org/ebu-zeyd-belhi/179
• İslâm Düşünce Atlası. “İlmin Yarısı: İslâm Temeddününün Teşekkül Çağında Tıp Bilimi”. 23.05.2025. https://islamdusunceatlasi.org/ilmin-yarisi-islam-medeniyetinin-klasik-doneminde-tip-bilimi
• İslâm Düşünce Atlası. “Klasik Dönem Meşşâî Felsefede Ahlâk”. 23.05.2025. https://islamdusunceatlasi.org/klasik-donem-ahlak-ve-siyaset-dusuncesi.
• Karaman, Hüseyin. Ebû Bekir Râzî’nin Ahlak Felsefesi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2017.
• Kaya, Mahmut. “Firdevsü’l-Hikme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 15 Ocak 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/firdevsul-hikme
• Kaya, Umut. Ebû Zeyd el-Belhî’nin Ahlâk Felsefesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Kindî, Ebû Ya’kûb. Üzüntüden Kurtulmanın Yolları. çev. Mustafa Çağrıcı. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Kuşlu, Harun - Aydın, Metin. “Galen Düşüncesinde Mizacın Ahlaka Tesiri”. İslam Düşüncesinde Mizaç Teorileri. ed. Mehmet Zahit Tiryaki - Kübra Bilgin. 9-24. İstanbul: Nobel Yayınları, 2016.
• Kutluer, İlhan. “Ebû Zeyd Belhî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 17 Şubat 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/belhi-ebu-zeyd
• Kutluer, İlhan. “Câlînûs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 17 Şubat 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/calinus
• Kutluer, İlhan. “İshak b. Ali er-Ruhâvî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 17 Şubat 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/ishak-b-ali-er-ruhavi
• Kutluer, İlhan. İslam Felsefesi Tarihinde Ahlak İlminin Teşekkülü. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1989.
• Leahy, L.R. Bilişsel Terapi ve Uygulamaları. Ankara: Hekimler Yayın Birliği, 2004.
• Mısrî, Mahmud. ed-Dirâse mesâlihü’l-ebdân ve’l-enfüs li Ebî Zeyd Ahmed b. Sehl el-Belhî. Kahire: Maʿhedü’l-Mahtûtâti’l-Arabî, 2005.
• Mutluel, Osman. “Ebû Zeyd el-Belhî’nin (850-934) Beden ve Ruh Sağlığı Eseri Bağlamında Birey ve Toplum Yaşamı Üzerine Ortaya Koyduğu Koruyucu Hekimlik Önerileri”. İslami Araştırmalar/Journal of Islamic Research 33/3 (Eylül 2022), 819-842. https://doi.org/10.62862/isar.2022-92354
• Okuyucu, Nail - Tiryaki, Mehmet Zahit. “Önsöz ve Giriş”. Mesâlihu’l-ebdân ve’l-enfüs Beden ve Ruh Sağlığı. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2012.
• Olguner, Fahrettin. Batı ve İslâm Dünyası’nda Eflâtun’un Timaios’u. Konya: Selçuk Üniversitesi Basımevi, 1990.
• Platon. Timaios. çev. Erol Güney - Lütfi Ay. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1989.
• Râzî, Ebû Bekr. Ahlâku’t-tabîb. çev. Hikmet Akpur. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2020.
• Râzî, Ebû Bekr. Ruh Sağlığı et-Tıbbu’r-ruhânî. çev. Hüseyin Karaman. İstanbul: İz Yayıncılık, 2019.
• Ross, W. D. Aristoteles. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2011.
• Ruhâvî, İshak b. Ali. Edebü’t-tabîb. Frankfurt: Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, 1985.
• Safedî, Selâhaddin Halîl. Kitâbü’l-Vâfî bi’l-vefeyât. Wiesbaden: Franz Steiner, 1962.
• Saruhan, Müfit Selim. İslam Filozofları ile Ruhsal Tıp. Ankara: Fecr Yayınları, 2021.
• Sevinç, Kenan. “Kişilikle İlgili Eski Kuramlar ve İnançlar”. Kişilik Din ve İnanç. 43-64. ed. Kenan Sevinç. Bursa: Emin Yayınları, 2022.
• Sıddıki, Cevat. “Ebû Zeyd Ahmet El Belhî Düşüncesinde Birey ve Riyazet/Eğitim”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/1 (Haziran 2021), 82-97. https://doi.org/10.30627/cuilah.809388
• Taberî, Ali b. Rabben. Firdevsü’l-hikme (önsöz). Berlin: Matbaʿa-i Aftab, 1928.
• Taylan, Necip. “Alî b. Rabben et-Taberî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 10 Ekim 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/ali-b-rabben-et-taberi
• Toktaş, Fatih. “Büyük İskender Bağlamında Sahte Aristotelesçiliğin Âmirî’nin ‘Es-Sa‘âde ve’l-İs‘âd’ındaki Yansımaları”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 44 (Aralık 2016), 47-89. https://doi.org/10.21054/deuifd.284945
• Turhan, Kasım. Din-Felsefe Uzlaştırıcısı Bir Düşünür Âmirî ve Felsefesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1992.
• Yakubî, İbn Vâzıh. Târîhu’l-Yakubî. ed. Abdülemir Mühenna. 2 Cilt. Beyrut: Daru’s-Sadır, 2010.