Derin Ekoloji ve Antroposentrizm Tartışmaları Arasında Alternatif Bir Spinozacı Çevre Etiği

Yıl 2024, Sayı: 2, 254 - 281, 25.10.2024

Enes Dağ

Öz

Çevre etiğinde ön plana çıkan iki ahlaki dünya görüşünden birisi, diğer türlerin refahının insan refahı için olduğunu savunan antroposentrik ya da “insan-merkezli” görüştür. Diğeri ise insana ayrıcalıklı bir konum tahsis etmeyen ve insani iyilik için diğer türlerin sömürülmesine izin vermeyen eşitlikçi bir doğa görüşünü ifade eden ekosentrik ya da “derin ekoloji” hareketidir. Spinoza felsefesi ilk bakışta bu iki görüş için de elverişli olabilecek bir dayanak sunar. Spinoza bir yandan “insan tıpkı diğer tüm varlıklar gibi Tanrı ya da Doğanın bir parçasıdır” derken aynı zamanda da “kendi varlığını aklın rehberliğinde korumak için insanın başta hayvanlar olmak üzere diğer doğal varlıklardan kendi faydası uğruna yararlanabileceğini” söyler. Çevre etiği için metafiziksel bir temel arayışında olan ve Spinoza’yı bir ilham kaynağı olarak gören çevre etikçileri arasında öne çıkmış iki isim vardır. Bunlardan birincisi, “derin ekoloji” görüşünün de kurucuları arasında olan ve Spinoza felsefesinin ekosentrik bir doğa görüşü için elverişli bir dayanak sunduğunu iddia eden Naess’tir. Diğeri önemli bir Spinoza yorumcusu olan ve Spinoza sisteminin “insan-merkezli” bir ahlak görüşünü öne çıkardığı, diğer türleri ahlaki topluluğun bir üyesi olarak görmediği için antreposentrik bir ekolojik etik için daha uygun olduğunu savunan Lloyd’dur. Bu makale, öncelikle çevre etiği açısından değerlendirildiğinde Spinoza felsefesinde var olan iki farklı görüşün bir gerilim ya da sorun teşkil ettiğini savunmaktadır. Makalenin temel iddiası, Spinoza felsefesinin “derin ekoloji”den ziyade antreposentrik bir çevre etiği için daha elverişli bir zemin sunduğuna dairdir. Bu doğrultuda Naess’in Spinozacı “derin ekoloji” görüşü irdelenmekte ve alternatif argümanlarla bu gerekçelendirmenin sorunlu yönleri saptanmaya çalışılmaktadır. Makale, Spinozacı antroposentrizm bakımından Lloyd ile aynı çizgide, ancak söz konusu gerilimin çözümü için farklı bir argüman sunma iddiasındadır. Bu doğrultuda Lloyd’un argümantasyonunda yanıldığı noktalar saptanmakta ve alternatif bir Spinoza okumasıyla gerilimin hafifletilmesi amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Çevre Etiği, Spinoza, Derin Ekoloji, Sığ Ekoloji, Antroposentrizm, Ecosentrizm.

Spinoza's Envıronmental Ethics Between Deep Ecology And Anthropocentrism Debates

Öz

One of the two prominent moral worldviews in environmental ethics is anthropocentric or "human-centered" view, which argues that the well-being of other species is for human well-being. The other is ecocentric or "deep ecology" movement, which expresses an egalitarian view of nature that does not assign humans a privileged position and does not allow the exploitation of other species for the human good. At first glance, Spinoza's philosophy offers a favorable basis for both of these views. On the one hand, Spinoza states that "man, like all other things, is a part of God or Nature", while at the same time he says that "in order to preserve his own existence under the guidance of reason, man can take advantage of other natural beings, especially animals, for his own pleasure". There are two prominent names among environmental ethicists who seek a metaphysical basis for environmental ethics and see Spinoza as a source of inspiration. The first is Naess, one of the founders of "deep ecology", who argues that Spinoza's philosophy offers a favorable basis for an ecocentric view of nature. The other is Lloyd, an important Spinoza commentator, who argues that Spinoza's system is more suitable for an anthropocentric ecological ethics because it emphasizes an " man-centered morality" and does not consider other species as members of the moral community. This article first argues that two different views in Spinoza's philosophy present a tension or problem when analyzed in terms of environmental ethics. The main claim of the article is that Spinoza's philosophy offers a more favorable ground for an anthreposentric environmental ethics rather than a "deep ecology". Accordingly, Naess's Spinozian view of "deep ecology" is analyzed and the problematic aspects of this justification are tried to be identified with alternative arguments. The article agrees with Lloyd in terms of Spinozian anthropocentrism, but claims to present a different argument for the resolution of the tension in question. Accordingly, it identifies the points where Lloyd is wrong in his argumentation and aims to alleviate the tension with an alternative reading of Spinoza.

Anahtar Kelimeler

Environmental Ethics, Spinoza, Deep Ecology, Shallow Ecology, Anthropocentrism, Ecocentrism.

Kaynakça

• Brennan, A. – Lo, N. Y. S. (2002). Environmental Ethics. Edward N. Zalta vd. (Ed.), The Standford Encylopedia of Philosophy. Url: https://plato.stanford.edu/entries/ethics-environmental/ (Erişim 04.04. 2024).
• Cavazza, E. (2014). Environmental Ethics as a Question of Environmental Ontology: Naess’ Ecosophy T and Buddhist Traditions. De Ethica. A Journal of Philosophical, Theological and Applied Ethics. 1(2). 23-48.
• Clark, J. (1999) Comment: Lloyd and Naess on Spinoza as Ecophilosopher. Ninna Witoszek-Andrew Brennan (Ed.), Philosophical Dialogues: Arne Naess and the Progress of Eco-Philosophy içinde (ss. 103-106). New York: Rowan-Littlefield.
• Curley, E. (1988). Behind the Geometrical Method A Reading of Spinoza’s Ethics. New Jersey: Princeton University Press.
• Dağ, E. (2022a). Spinoza'nın Hafıza Teorisi: İmgesel Çağrışım, 'Gelişen Bellek' ve 'Kişisel-Aynılık' Problemi. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [BOZIFDER] 22. 229-258
• Dağ, E. (2022b). Spinoza’nın Bilinç Teorisi: ’Fikrin Fikri’, Bilinçte Derece Farkları ve ’Kendilik Bilinci’. Hitit İlahiyat Dergisi 21(2). 885-920.
• Dağ, E. (2022c). Spinoza Etiğinde Upuygun Bir Fikir Olarak ‘Ahlaki Farkındalık’: Bilinç mi, Vicdan mı?”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 26(3). 1181-1196.
• Dağ, E. (2023). Spinoza’nın ‘İçsel Huzur’ Teorisi: Duygusal Doyum ve Zihinsel Dinginlik. Hitit İlahiyat Dergisi 22(1). 229-266.
• de Jonge, E. (2016). Spinoza and Deep Ecology: Challenging Traditional Approaches to Environmentalism. Lonodon-New York: Routledge
• Eckersley, R. (1992). Environmentalism and Political Theory, Toward an Ecocentric Approach. London: UCL Press.
• Light, A. - Katz, E. (1996). Introduction. Andrew Light- Eric Katz (Ed.), Environmental Pragmatism içinde (ss. 1-18). London: Routledge.
• Lloyd G. (1980). Spinoza’s Environmental Ethics. Inquiry: An Interdisciplinary Journal of Philosophy 23(3). 293-311
• Kober, G. (2013). For They Do Not Agree in Nature: Spinoza and Deep Ecology. Ethics & Environment 18(1). 43-65.
• Merçon, J. (2011). Environmental Ethics and Spinoza’s Critique of Antropocentrizm. Rio de Janeiro 18(2). 161-173.
• Naess, A. (1977). Spinoza and Ecology. Siegfrieg Hessing (Ed.), Speculum Spinozanum 1677–1977 içinde (ss. 418-425). London-NewYork: Routledge.
• Naess, A. (1980). Environmental Ethics and Spinoza’s Ethics. Comments on Genevieve Lloyd’s Article. Inquiry: An Interdisciplinary Journal of Philosophy 23(3). 313-325.
• Naess, A. (1989). Ecology, Community and Lifestyle, David Rothenberg (Çev.). Cambridge: Cambridge University Press
• Naess, A. (1995). The Shallow and The Deep, Long-Range Ecology Movement: A Summery. George Sessions (Ed.), Deep Ecology for the Twenty-First Century içinde (ss. 151-155). Boston-London: Shambala.
• Naess, A. (1998). The Deep Ecological Movement: Some Philosophical Aspects. Micheal Zimmerman vd. (Ed.), Environmental Philosophy: From Animal Rights to Radical Ecology içinde (ss. 193-211). New Jersey: Prentice Hall.
• Sessions, G. (1998). Introduction. Micheal Zimmerman vd. (Ed.), Environmental Philosophy: From Animal Rights to Radical Ecology içinde (ss. 165-182). New Jersey: Prentice Hall.
• Spinoza, B. (1985-2016). The Collected Works of Spinoza I-II, Edwin Curley (Çev.). Princeton: Princeton University Press.
• Spruit L. – Totaro P. (2011). The Vatican Manuscript of Spinoza’s Ethica, Latin Transcription and Notes. Leiden-Boston: Brill.
• Wilson, M. D. (1999). For They Do Not Agree in Nature With Us: Spinoza on The Lower Animals. Ideas and Mechanism: Essays on Early Modern Philosophy içinde (ss. 178–95). New Jersey Princeton University Press.
• Witoszek, N. - Brennan, A. (Ed.). (1999). Philosophical Dialogues: Arne Naess and the Progress of Eco-Philosophy, New York: Rowan-Littlefield.