Eski Anadolu Türkçesi Metinlerine Göre Bitkilerde İşaret Teorisi

Yıl 2022, Cilt: 1 Sayı: 43, 51 - 67, 29.06.2022

Hüseyin Doğan

https://doi.org/10.35343/kosbed.1073047

Cited By: 1

Öz

Bu çalışmada, bitkiler (Regnum: Plantae) özelinde 13. ve 15. yüzyıllar arasında Anadolu’da Türkçe yazınında İşaret Teorisi’nin yansımalarını göstermeye çalışacağız. İşaret Teorisi basitçe, (çalışmamız özelinde) bitkilerin bir parçası ya da tamamının insanın bir organına benzemesinin, söz konusu bitkinin ilgili organ üzerinde tedavi edici özellikler taşıdığına dair doğal bir kod olduğuna dair bir inanıştır. Bu inanışa göre, bir bitkinin kökleri ya da yaprakları saça benziyorsa, bu bitkinin saçla ilgili rahatsızlıklarda (dökülmesi, kırılması, erken ağarması, geç uzaması, vb.) faydalı olması beklenmektedir. İşaret Teorisi ayrıca, süte benzer bir usaresi olan bitkinin süt salgısını arttırdığı, bitkinin bir parçasının muayyen bir hayvanın organına benzemesi halinde o hayvandan gelecek zararlara karşı etkili olduğu, nemli bölgelerde yetişen bitkilerin rutubet kaynaklı hastalıklara iyi geleceği, vb. gibi geniş bir algı çerçevesine sahiptir. Benzeri, benzer özellikleri olması nedeniyle tedavi eden benzer’e, örneğin kokusu ile benzeyen başka bir bitki de zaman zaman benzer’in ikamesi olarak kullanılmıştır ve bu kullanım da teorinin kapsamı içinde değerlendirilmelidir. Bu anlayışa dair görüşlere Hint, Çin, Yunan ve Roma uygarlıklarının yazınlarında rastlanmaktadır. Bu görüş daha sonra mezkûr uygarlıkların metinlerinin Süryanice, Farsça, Arapça ve Türkçeye tercüme edilmeleri ile İslâm uygarlığında da karşılık bulmuştur.

Anahtar Kelimeler

İşaret Teorisi, Ortaçağ, Anadolu, Bitki Tarihi

Doctrine of Signatures of Plants in Old-Anatolian Turkish Texts

Öz

In this study, we will try to show the examples of the “Doctrine of Signatures” in 13th – 15th centuries Anatolian Turkish writing particularly within plants (Regnum: Plantae). Doctrine of Signatures refers to a doctrine in subject of plants that some part of plants, or their whole resembling an organ or body part of a human, thus the plant in question being medically effective on the organ or body part it resembles. The doctrine was set around the belief that there was a natural code that enabled such treatments. According to this belief, if roots or leaves of a plants resembled human hairs, it was expected that those plants to be useful in treatment of diseases and problems about hair: such as hair loss, early bleaching, not growing at a regular pace, etc. The belief also consisted that such theories about plants having juice similar to milk increased the lactation ratio of mothers; if a plant resembled a specific animal’s body part, then it was believed that the plant would prevent any harm coming from that animal. Plants grown in humid temperatures were used for illness and diseases related to humidity. The theory and belief consist of many examples like these. The resembling thing used in treatment of something it is similar because it resembles the similar was the concept of the theory, and attributes other than physical resemblance, such as smell was also part of the theory. Doctrine of Signatures can be found in Indian, Chinese, Greek and Roman civilisations. The theory was later introduced to Islamic world after documents of the civilisations mentioned above translated into Turkish, Arabic, Persian and Syriac language.

Anahtar Kelimeler

Doctrine of Signatures, Medieval Age, Anatolia, History of Plants

Kaynakça

• Ahmed-i Dâ’î (2021). Tercüme-i Kitâbü’t-Tabîr. Haz. İhsan Sabri Çebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Ahmed-i Dâî (1992). Çengnâme. Haz. Gönül Alpay Tekin. Massachusetts: Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü.
• Aktaş, Esra Gül (2010). Abdulvehhāb bin Yusuf’un Müntehab Adlı Tıp Kitabı (İnceleme-Metin-Dizinli Sözlük). Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi. Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitütüsü, Sivas.
• Aktürk, Ekin (2012). Maddetü’l Hayât (İnceleme – Metin – Dizin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitütüsü, Çanakkale.
• al-Ghâfiqî (1937). The Book of Simple Drugs II. Ed. M. Meyerhof ve G. P. Sobhy Bey. Cairo: Government Press. Anonim (2001). XV. Yüzyılda Yazılmış Bir Tıp Eseri: Kitâbü’l-Mühimmât. Haz. Sadettin Özçelik. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Anonim (2013). Cerrâh-Nâme. İnceleme – Metin – Dizin - Tıpkıbasım. Haz. Serdar Yavuz. İstanbul: Kesit.
• Aydın, Çiğdem (2016). Ahî Çelebi Tercemetü’l-Mûcez Fi’t-Tıbb (Giriş-İnceleme [Söz Dizimi] -Metin [1b-70a Varakları Arası] -Dizinler). Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi. Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitütüsü, Bolu.
• Aynacı, Mihrican (2014). Sultâniyye (İnceleme, Metin, Dizin). Yayımlanmamış Doktora tezi. Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli.
• Buçukcu, Zeynep (2017). Mahmud bin Kadı-i Manyas'ın 'Acebü'l-Üccab Adlı Eserinin Transkripsiyon ve Dizini. Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitütüsü, Ankara.
• Celâlüddin Hızır (Hacı Paşa) (1990). Müntahab-ı Şifâ I. Haz. Zafer Önler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çetin, Hasan Ali (2016). Akşemseddin’in Mâddetü’l-Hayât Adlı Eseri (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Yayımlanmamış Doktora tezi. Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitütüsü, İstanbul.
• Demir, Erkan (2004). Ahmed-i Dâî, Ta’bir-nâme, (100B-208B) Giriş – Çevriyazılı Metin – İndeks - Tıpkıbasım. Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi. Osmagazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitütüsü, Eskişehir.
• Dioscorides Pedanius (2000). De Materia Medica. Çev. T. A. Osbaldeston. Johannesburg: Ibidis Press.
• El-Beyrûnî (2011). Kitâbü’s-Saydana Fî’t-Tıbb. Çev. Esin Kâhya. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Eminoğlu, Hatice (2003). Müşkil-Güşâ (Ta’bir-nâme) (Dil Bilgisi-Metin-Dizin). Yayımlanmamış Doktora tezi. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitütüsü, Ankara.
• Erarslan, Ahmet (2018). Kitâb-ı Mücerrebât. Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi. Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitütüsü, Ankara.
• Eşref bin Muhammed (1961). Hazâ’inü’s-Saâ’dât. Haz. Bedi N. Şehsuvaroğlu. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Everett, Nicholas. (2012). The Alphabet of Galen. Toronto: University of Toronto Press.
• Gümüşatam, Gürkan (2009). Hazâ Kitâb u Hükemâ-yı Tertîb-i Mu’âlece Adlı Eser Üzerine Bir Dil İncelemesi (İnceleme-Metin-Dizin-Terimler Sözlüğü). Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitütüsü, Ankara.
• Gürlek, Mehmet (2011). İbrahim bin Abdullah’ın Cerrâh-Nâme (Alâ’im-i Cerrâhîn) Adlı Eseri (Giriş-Metin-Sözlük). Yayımlanmamış Doktora tezi. Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Hekim Bereket (2016). Hulasa. Metin – Sözlük. Haz. Binnur Erdağı Doğuer. Ankara: Ürün Yayınları.
• Ibn al-Baithar (1840). Grosse Zusammenstellung über die Kräfte der bekannten einfachen Heil- und Nahrungsmittel I. Çev. Joseph von Sontheimer. Stuttgart: Hallberger'sche Verlagshandlung.
• Ibn al-Baithar (1842). Grosse Zusammenstellung über die Kräfte der bekannten einfachen Heil- und Nahrungsmittel II. Çev. Joseph von Sontheimer. Stuttgart: Hallberger'sche Verlagshandlung.
• İbn Baytâr (2017). Tercüme-i Câmi‘u Müfredâti’l-Edviye ve’l-Eğziye. Haz. Kevser Topkar, vd. İstanbul: Sağlık Bilimleri Üniversitesi Yayınları.
• İbni Sina (1998). Canon of Medicine Book II: Materia Medica. New Delhi: Jamia Hamdard.
• İshâk bin Murâd (2016). Edviye-i Müfrede. Haz. Mustafa Canpolat ve Zafer Önler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karaman, Muhammed İhsan (2019). Osmanlı Tıbbında İlk Bahname Örneği: Musa b. Mesud’un Bahname Tercümesi ve Modern Üroloji Açısından Değerlendirilmesi. Yayımlanmamış Doktora tezi. İstanbul Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitütüsü, İstanbul.
• Karamanlı Aynî (1997). Dîvân. Haz. Ahmet Mermer. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kaya, Emel (2008). Muyîddin Mehî’nin Müfîd (Nazmü’t-Teshîl) Adlı Eseri (İnceleme-Metin-Dizin) ve Bu Eserin XV. Yüzyıl Türk Tıp Dilinin Oluşmasındaki Yeri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi. Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitütüsü, Konya.
• Koldanca, Nesibe (2018). Teshil’in Nüshası Üzerine Dil Bilgisi Çalışması (Metin-İnceleme-Dizin/Sözlük). Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi. Karabük Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitütüsü, Karabük.
• Küçük, Esma (2014). Ankara Üniversitesi Veterinerlik Fakültesinde Bulunan ve Aristo’ya Atfedilen Anonimleşmiş Baytarnâmeler: Kitabu Baytarnâme II (vr. 42b-94b) (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi. Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitütüsü, İstanbul.
• Mehmed II (2014). Divân. Haz. Muhammet Nur Doğan. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Mihrî Hâtun (2007). Divân. Haz. Mehmet Arslan. Ankara: Amasya Valiliği.
• Necatî Beg (1992). Divân. Haz. Ali Nihat Tarlan. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Nesîmî (1990). Divân. Haz. Hüseyin Ayan. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Okumuş, Necdet (1998). Muhammed bin Mahmûd Şirvânî’nin (XV. yy) Göz Hastalıklarına Ait “Mürşîd” Adlı Eseri (İnceleme-Metin-Sözlük-İndeks). Yayımlanmamış Doktora tezi. Ege Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitütüsü, İzmir.
• Özdemir, Güllü (2018). Hekim Beşir Çelebi, Mecmû’atü’l-Fevâyid (Giriş – İnceleme – Çeviri Yazılı Metin – Dizin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitütüsü, Sivas.
• Özer, Osman (1995). Ahmedî: Tervîhü’l-Ervâh (Giriş – İnceleme – Metin). Yayımlanmamış Doktora tezi. Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• Plinius (1945). Natural History, IV, Libri XII-XVI. Çev. H. Rackham. Cambridge: Harvard University Press.
• Plinius (1966). Natural History, VII, Libri XXIV-XXVII. Çev. H. Rackham. Cambridge: Harvard University Press.
• Plinius (1970). Natural History, V, Libri XVII-XIX. Çev. H. Rackham. Cambridge: Harvard University Press.
• Rıza, Adnan A. (1987). Hacı Paşa’nın Kitab’ı Şifaül Eskam ve Devaül Alam Adlı Eseri Üzerinde İncelemeler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi. Ankara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• Şengün, Musa (2017). ‘Alî bin İshâk Müfredât-ı Mükellef (Giriş, Söz Varlığı Üzerine Bir İnceleme, Metin, Sözlük). Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi. Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitütüsü, Bolu.
• Şeyhî (1990). Divân. Haz. Mustafa İsen ve Cemal Kurnaz. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Şirvani Mahmud (2007). Kemâliyye. Haz. Ali Haydar Bayat. İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği.
• Tabîb İbn-i Şerîf (2017). Yâdigâr. Haz. Komisyon. İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği.
• Theophrastus (1916). Enquiry into Plants II. Çev. Arthur Hort. The Loeb Classical Library. London: William Heinemann.
• Toprak, Serdar (2019). Acâibü’l-Mahlûkât Garâibü’l-Mevcûdât (v. 1a-40b) İnceleme-Metin-Dizin. Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitütüsü, Kahramanmaraş.
• Tutmacı (2018). Tabiatnâme. Haz. Yakup Karasoy. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uysal, Feriştah Funda (2010). “Mücerrebnâme” Edisyon Kritik İncelemesi ve Dizini. Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi. Muğla Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitütüsü, Muğla.
• Yıldız, Elifnur (2016). Ahî Çelebi Tercemetü’l-Mûcez Fi’t-Tıbb (Giriş-İnceleme [Ses ve Şekil Bilgisi] -Metin [70b-141a Varakları Arası] -Dizin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi. Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitütüsü, Bolu.
• Yunus Emre (1998). Divân. Haz. Mustafa Tatcı. Ankara: Akçağ Yayınları.