Some Notes on the Words Göç, Göçebe, Göçer, Göçer evli/evlü, Göçer oba, Göçgün(cü)/Göçkün(cü), Göçmen/Göçmel and Konargöçer/Göçerkonar

Yıl 2021, Cilt: 18 Sayı: 3, 1671 - 1720, 31.12.2021

Serdar Bulut

https://doi.org/10.33437/ksusbd.1035352

Cited By: 2

Öz

The phenomenon of migration is a case that has existed since the first Turks in particular and has even been the subject of epics. While migration can be considered as an individual movement of people among different geographies, it can also occur at a mass level, notably in cases of war, drought or other natural events.
When the history of Turkish culture is examined from the Asian steppes to today’s Yuruk-Turkmen groups, it is understood that the Turks bristle between the highland and winter quarters at certain intervals. While they were on the move, they contend both livestock and agriculture. This movement was entitled with various names, but while Yoruk/Turkmen groups express themselves with terms such as “konargöçer” “göçerkonar” and “göçer”, researchers who approach the subject conceptually tried to designate Turkish type migration activities with the term “nomad”. Are these terms efficacious for meeting Turkish-type migration activities? When the related Turkish Dictionary, Compilation Dictionary and Scanning Dictionary and Old Turkish, Middle Turkish and Anatolian Turkish period studies are examined, the terms “göçer, göçer evli/evlü, göçer oba, göçgün, göçkün, göçgüncü, göçküncü, göçmel” are specially used besides “göçmen" which means those who settle in another country.
In the texts of the Uyghurs period, mainly in the Köktürk letter Taryat (Terhin) inscription, it is essential to look at how the various forms of the word, which was first used as “konar göçerim”, were formed over time, within the rules of language. In our study, the historical processes, etymological origins, conceptual and semantic dimensions of migration-centred words will be probed into and the similar and divergent places of all words in Turkish cultural history will be mentioned.

Anahtar Kelimeler

Migration, Nomadic, Nomadic, Nomadic, Yoruk/Turkmen

Göç, Göçebe, Göçer, Göçer evli/evlü, Göçer oba, Göçgün(cü)/Göçkün(cü), Göçmen/Göçmel ve Konargöçer/Göçerkonar Sözcükleri Üzerine Bazı Notlar

Öz

Göç olgusu özellikle ilk Türklerden beri var olan hatta destanlara konu olmuş bir olgudur. Göç insanın farklı coğrafyalar arasında bireysel yer değiştirme hareketi olarak görülebileceği gibi, özellikle savaş, kuraklık veya başka doğa olaylarının baskın olması durumlarında kitlesel düzeyde de gerçekleşebilmektedir.
Asya bozkırlarından günümüz Yürük-Türkmen gruplarına gelinceye kadar Türk kültür tarihi incelendiği zaman Türklerin yaylak ve kışlaklar arasında belli döngülerle hareket halinde oldukları görülür. Bu hareket halindeyken hem hayvancılıkla uğraşmışlar hem de tarım yapmışlardır. Bu hareket çeşitli adlarla karşılanmış ama özellikle Yörük/Türkmen gruplar kendilerini konargöçer, göçerkonar, göçer gibi terimlerle ifade ederken konuya kavramsal açıdan yaklaşan araştırmacılar Türk tipi göç faaliyetlerini özellikle göçebe terimiyle karşılamaya çalışmışlardır. Bu terimler acaba Türk tipi göç faaliyetlerini karşılamada yeterli terimler midir? Konuyla ilgili Türkçe Sözlük, Derleme Sözlüğü ve Tarama Sözlüğü ile Eski Türkçe, Orta Türkçe ve Anadolu Türkçesi dönemi çalışmaları incelendiği zaman, “göçer, göçer evli/evlü, göçer oba, göçgün, göçkün, göçgüncü, göçküncü, göçmel” terimleri ile özellikle bir ülkeden başka bir ülkeye yerleşenleri karşılayan “göçmen” sözcüğü de karşımıza çıkar.
Uygurlar dönemi metinlerinde özellikle Köktürk harfli Taryat (Terhin) yazıtında ilk olarak “konar göçerim” şeklinde geçen sözcüğün zamanla farklı şekilleri nasıl oluşmuştur, bunlara dil kuralları içinde bakmak lazım. Çalışmamızda göç merkezli oluşan sözcüklerin tarihsel süreçlerine, etimolojik kökenlerine, kavramsal ve anlamsal boyutlarına bakılacak ve Türk kültür tarihi içinde tüm sözcüklerin benzerleşen ve ayrılaşan yerlerine değinilecektir.

Anahtar Kelimeler

Göç, Konargöçer, Göçebe, Göçer evli, Yörük/Türkmen

Kaynakça

• Ak, M. (2021). Batılı gezginlerin Yörük/Türkmen imgesi. Palet Yayınları.
• Aka, İ. (2003). Anadolu’dan İran’a göçler. Tarihten Günümüze Türk–İran İlişkileri Sempozyumu (16-17 Aralık 2002) İçinde (s. 57-63). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Akgündüz, A. (1990). Osmanlı Kanunnâmeleri ve hukuki tahliller. Fey Vakfı Yayınları.
• Alyılmaz, C. (2013). Karı Çor Tigin yazıtı. TEKE-Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2(2), 1-61.
• Armağan, A. L. (1999). Osmanlı Devleti’nde Konar Göçerler. (Ed. Güler Erten). Osmanlı Ansiklopedisi İçinde (s. 142-150). Yeni Türkiye Yayınları.
• Âşık Paşazade (2003). Osmanoğulları’nın tarihi-tevârih-i Âl-i Osman, (Hz. Kemal Yavuz & M. A. Yekta Saraç). MAS Matbaacılık.
• Âşık Paşazâde Tarihi (2013). (Hz. Necdet Öztürk). Bilge Kültür Sanat.
• Ata, A. (1997). Kisasü’l-enbiya. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atmaca, E. (2016). Eski Oğuz Türkçesinden günümüz Türkiye Türkçesine söz varlığı ve anlam olayları. Palet Yayınları.
• Ayverdi, İ. (2011). Kubbealtı lügatı misalli büyük Türkçe sözlük. Milliyet Kubbealtı Yayınları.
• Bakır, A. (2008). Yazıcızâde ‘Alî’nin Selçuk-nâme isimli eserinin edisyon kritiği, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Barkan, Ö. L. (1943). XV. ve XVI. asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda ziraî ekonominin hukukî ve malî esasları I, kanunlar. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Bayat, F. ve Aliyeva, M. E. (2008). Eski Türkçe sözlük. Yalın Yayıncılık.
• Baykal, B. S. (1981). Tarih terimleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Baykara, T. (1987). Tarihte Türk devletleri. Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Baykara, T. (2001). Türk kültür tarihine bakışlar. Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Beşirli, M. (2003). XIX. yüzyılın başlarına doğru Tokat Voyvodalığı’na bağlı bazı Türkmen kabilelerin sorunları. Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, XXVII(2), 289-307.
• Bilgili, A. S. (2000). Tarsus Türkmenleri (Varsaklar). (Hz. Tufan Gündüz). Anadolu’da ve Rumeli’de Yörükler ve Türkmenler Sempozyumu Bildirileri İçinde (s. 9-49). Yörük Türkmen Vakfı.
• Bostan, M. H. (2000). XV. ve XVI. yüzyıllarda Karadeniz sahil sancaklarında Türkmenler. (Hz. Tufan Gündüz). Anadolu’da ve Rumeli’de Yörükler ve Türkmenler Sempozyumu Bildirileri İçinde (s. 51-69). Yörük Türkmen Vakfı.
• Bozkurt, F. ve Özgüzel, S. (2019). Türklerde yaşam tarzı olarak göç olgusu ‘göç yolda düzelir’. Folklor/edebiyat, 25(100), 815-824.
• Bulduk, Ü. (2008). Sosyal yaşayış, konar-göçerlik ve etnisite. Uyan Türkiyem II. Yörük-Türkmen Büyük Kurultayı ve Bilim Şenliği (3-4 Mayıs 2008, Ankara) İçinde (s. 216-223). Türkboy Yayınları.
• Büyükcan Sayılır, Ş. (2012). Göçebelik, konar-göçerlik meselesi ve coğrafi bakımdan konar-göçerlerin farklılaşması. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. 12(1), 563-580.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford University Press.
• Çelik, Ş. (2000). XVI. yüzyılda İçel Yörükleri hakkında bazı değerlendirmeler. (Hz. Tufan Gündüz). Anadolu’da ve Rumeli’de Yörükler ve Türkmenler Sempozyumu Bildirileri İçinde (s. 83-101). Yörük Türkmen Vakfı.
• Denker, B. (1960). Güneydoğu Toroslarda göçebelik (Dr. Wolf-Dieter Hütteroth’a göre). Türk Coğrafya Dergisi, 16(20), 136-142.
• Doerfer, G. (1967). Türkische und Mongolische elemente im neupersischen. Wiesbaden.
• Duran, H. (2007). Velâyetnâme. Diyanet Vakfı Yayınları.
• Durgut, H. (1995). “Şeyh Süleymân Efendî-i Buhâri Lügat-i Çağatay ve Türkî-i Osmânî (Cild-i Evvel)” adlı eserin transkripsiyonu, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Dülger, E. (2012). Oruç Bey’in Tevârih-i Âl-i Osmân adlı eserine göre Türklerde yer adı verme geleneği. Turkish Studies, 7(4), 1067-1074.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. ve diğerleri (1992). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri sözlüğü. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ergin, M. (2006). Orhun abideleri, (37. Baskı). Boğaziçi Yayınları.
• Ergin, M. (2009). Dede Korkut kitabı-1. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erinç, S. (1973). Türkiye: insan ve ortam. İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Dergisi, X(18-19), 1-33.
• Eröz, M. (1991). Yörükler. Türk Dünyası Araştırmalar Vakfı Yayınları.
• Eyüboğlu, İ. Z. (1988). Türkçe kökler sözlüğü. Remzi Kitabevi.
• Gabain, A. Von. (2003). Eski Türkçenin grameri, (Çeviren: Mehmet Akalın). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gökbilgin, M. T. (1957). Rumeli’de Yörükler, Tatarlar ve Evlâd-ı Fâtihan. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Gökyay, O. Ş. (1981). Türkçede “-mal” ve “-mel” eki üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1978-1979. 0(0), 23-32.
• Gömeç, S. (1995). Terhin Yazıtı’nın tarihi açıdan değerlendirilmesi. Tarih Araştırmaları Dergisi. 17(28), 71-84.
• Gülensoy, T. (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü I, (2. Baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güler, A. (2015). Atatürk’ün soyu: Kızıl Oğuzlar (Kocacıklar) ve Konyarlar. Türk Tarih Araştırmaları, 0(0), 1-35.
• Gülsoy, E. (2000). XVI. yüzyılda Trablus-Şam ve Hama ve Humus Türkmenleri. (Hz. Tufan Gündüz). Anadolu’da ve Rumeli’de Yörükler ve Türkmenler Sempozyumu Bildirileri İçinde (s. 121-124). Yörük Türkmen Vakfı.
• Gündüz, T. (2002). Konar göçer. İslam Ansiklopedisi, (C. 26) İçinde (s. 161-162). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Gürbüz, O. (1997). Türkiye’de göçebe mesken örneği: çadır. Türk Coğrafya Dergisi, 0(32), 185-195.
• Gürsoy Naskali, E. ve Duranlı, M. (1999). Altayca-Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güvenç, B. (1971). Kültür sınıflaması denemeleri. Hacettepe Sosyal ve Beşerî İlimler Dergisi, II(1), 9-19.
• Güzel, F. (2018). Türkiye Türkçesi ağızlarında yapım ekleri I: yazı dilinde bulunmayan yapım ekleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 66(1), 73-114.
• Hadidi (1523). Tarih-i Âl-i Osman, (Tarayan: Kilisli Muaallim Rifat Bilge). Bayezit Kitaplığı.
• Halaçoğlu, Y. (1988). XVIII. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun iskân siyaseti ve aşiretlerin yerleştirilmesi. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Halaçoğlu, Y. (2009). Anadolu’da aşiretler, cemaatler ve oymaklar 1453-1650. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İğci, A. (2011). Anonim Tevârih-i Âl-i Osman (687-920/1228-1514) –inceleme ve metin-, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• İnbaşı, M. (2000). Rumeli Yörükleri. (Hz. Tufan Gündüz). Anadolu’da ve Rumeli’de Yörükler ve Türkmenler Sempozyumu Bildirileri İçinde (s. 145-182). Yörük Türkmen Vakfı.
• Kafesoğlu, İ. (2005). Türk milli kültürü. Ötüken Yayınları.
• Karataş, M. (2017). Göçerevlilik ve yerleşiklik bağlamında Selçuknâme’deki kültür unsurları. TÜBAR, 22(42), 127-170.
• Kaşgarlı Mahmud (2018). Dîvânu Lügâti’t-Türk. (Hz. Ahmet Bican Ercilasun & Ziyat Akkoyunlu). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Khazanov, A. (1986). Nomads and the outside world. Cambridge University Press, New York.
• Koçak, Y. ve Terzi, E. (2012). Türkiye’de göç olgusu, göç edenlerin kentlere olan etkileri ve çözüm önerileri. Kafkas Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 3(3), 163-184.
• Korkmaz, Z. (2007). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Köse, A. (2005). Türkiye’de geleneksel kırsal konut planlarında göçebe Türk kültürü izleri. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, VII(2), 165-200.
• Kutlu, M. M. (1987). Şavaklı Türkmenlerde göçer hayvancılık. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Kutlu, M. M. (2000). Göçerlerde mekânsal düzenleme: çadır-ev ilişkisi. (Hz. Tufan Gündüz). Anadolu’da ve Rumeli’de Yörükler ve Türkmenler Sempozyumu Bildirileri İçinde (s. 211-216). Yörük Türkmen Vakfı.
• Küçük, S. ve Ateş, M. (2017). Ordu ağzı söz varlığı. Gece Kitaplığı Yayınları.
• Malçok Meteer, M. (2012). Vilâyetnâme-i Hacı Bektâş-ı Veli (İnceleme-Metin-Dizin) (103a-204a), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Mütercim Âsım Efendi (2009). Burhân-ı katı. (Hz. Mürsel Öztürk & Derya Örs). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Mütercim Âsım Efendi (2013). Kâmûsu’l-muhît tercümesi. (Hz. Mustafa Koç & Eyyüp Tanrıverdi). Türkiye Yazma Eserler.
• Nişanyan, S. (2021). Çağdaş Türkçenin etimolojisi. https://www.nisanyansozluk.com/?k=g%C3%B6%C3%A7ebe adresinden 7.10.2021 tarihinde erişildi.
• Nişanyan, S. (2021). Çağdaş Türkçenin etimolojisi. https://www.nisanyansozluk.com/?k=g%C3%B6%C3%A7men&lnk=1 adresinden 10.10.2021 tarihinde erişildi.
• Nişanyan, S. (2021). Çağdaş Türkçenin etimolojisi. https://www.nisanyansozluk.com/?k=g%C3%B6%C3%A7men adresinden 30.09.2021 tarihinde erişildi.
• Orhonlu, C. (1963). Osmanlı İmparatorluğu’nda Aşiretleri iskan teşebbüsü 1691-1699. İstanbul Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Ögel, B. (1978). Türk kültür tarihine giriş 1. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Ögel, B. (1995). Türk mitolojisi, (II. Cilt). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ögel, B. (2000). Türk kültür tarihine giriş, (C.1). Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Öngör, S. (1964). Ortadoğu ülkelerinde göçebe hayatının bugünkü şartları ve göçebe nüfusunun sedantarizasyonu. A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 9(1), 145-160.
• Öztelli, C. (1959). Karacaoğlan hayatı sanatı şiirleri. Varlık Yayınevi.
• Pakalın, M. Z. (1971). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü, (C. II). Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Radloff, W. (1899). Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialekte II. S. Petersburg.
• Räsänen, M. (1957). Materialien zur morphologie der Türkischen sprachen. StO, XXI, Helsinki.
• Sahillioğlu, H. (2002). Topkapı Sarayı arşivi H. 951-952 tarihli ve e-12321 numaralı mühimme defteri. IRCICA Yayınları.
• Saydam, A. (2009). Sultanın özel statüye sahip tebaası: konar-göçerler. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 0(20), 145-160.
• Sevortyan, E. V. (1974). Etimologiçeskiy slovar Tyurkskih yazıkov I (1974), II (1978), III (1980), IV (1989), V (1997), VI (2000). Moskova.
• Spooner, B. (1972). The Status of nomadism as a cultural phenomenon in the Middle East. Perspectives on Nomadism, Leiden.
• Sümer, F. (1960). Anadolu’ya yalnız göçebe Türkler mi geldi? Belleten, XXIV(96), 567-594.
• Şahin, C. (2001). Yurt dışı göçün bireyin psikolojik sağlığı üzerindeki etkisine ilişkin kuramsal bir inceleme. Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 21(2), 57-67.
• Şahin, İ. (2006). Osmanlı döneminde konar-göçerler. Eren Yayıncılık.
• Şahin, İ. (2020). Göç kavramı üzerine. (Ed. Fatih Uslu & Canan Köküş). Yörük Araştırmaları 2 İçinde (s. 15-24). Palet Yayınları.
• Şenel, A. (1968). Eski Yunan’da siyasal düşünce. İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları.
• Şimşir, S. (2019). Şah İsmail: hayatı ve şahsiyeti. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 6(5), 74-86.
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Telli, B. ve Bulduk, T. B. (2018). Adıyaman ili ve yöresi ağızları söz varlığı. Gazi Kitabevi Yayınları.
• Toparlı, R.; Vural, H. ve Karaatlı, R. (2014). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2009). Derleme sözlüğü, (II. Cilt). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2009). Derleme sözlüğü, (III. Cilt). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2009). Tarama Sözlüğü, (III. Cilt). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2009). Tarana Sözlüğü, (IV. Cilt). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2011). Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkay, C. (1979). Başbakanlık arşiv belgelerine göre Osmanlı İmparatorluğunda oymak, aşiret ve cemaatler. Tercüman Gazetesi Yayınları.
• Uslu, F. (2019). Yörük obalarındaki yaşayıştan günümüze uzanan yaşam şekilleri ve modernite etkisinde bir kent okuması. (Editör: Fatih Uslu). 1. Uluslararası Antalya Yörük Sempozyumu Tam Metin Kitabı (6-8 Aralık 2019) İçinde (s. 117-127). Sage Yayınları.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Eğitim Yayınevi.
• Ürker, O. ve Çobanoğlu, N. (2014). Türkiye’de doğal varlıkların sürdürülebilir kullanımında biyoetiğin bir araç olarak kullanılması; Batı Anadolu Yörükleri üzerinden örnek olay incelemesi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5(1), 151-171.
• Yediyıldız, B. (2018). Ordu tarihinden izler. Kültür Yayınları.
• Yılmaz, A. ve Telci, C. (2010). Türk kültür terminolojisinde göç kavramı üzerine. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 7(2), 14-33.