İslam Düşüncesinde Dine Girişte Nazarın Rolü: İmkânı, Sınırı

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 74 - 95, 30.09.2025

Hikmet Şavluk

Öz

Bu çalışma, İslam düşüncesinin en temel meselelerinden biri olan “dine girişte ilk vâcibin ne olduğu” sorusu etrafında şekillenen nazar (akıl yürütme) kavramını ele almaktadır. Erken dönem Muʿtezilî düşünce, dinî bilgiyi temellendirme sürecinde nazara kurucu bir rol atfetmiş; bu yaklaşıma özellikle Eşʿarîler ve Selefî (katı Ehl-i Hadis) çevreler şiddetle karşı çıkmıştır. Eşʿarîler, aklî istidlâlin ancak vahiyle anlam kazandığını savunurken, Selefîler aklî çıkarımı bütünüyle yükümlülüğün dışında tutma eğilimindedir. Bu çalışmanın amacı, dine girişte nazarın vâcibliği konusundaki kelâmî görüş ayrılıklarını sistematik biçimde ortaya koymak; farklı kelâmî ekollerin epistemolojik kabullerini analiz ederek nazarın bilgi ve sorumlulukla ilişkisini değerlendirmek ve nazar karşıtlarının öne sürdüğü alternatif teorileri incelemektir. Araştırma, klasik kelâm literatürüne ait birincil kaynakların doğrudan incelenmesine ve bu metinlerin karşılaştırmalı analizine dayanmaktadır. Muʿtezilî, Eşʿarî ve Selefî yaklaşımlar arasında karşılaştırmalı yöntemle yapılan analiz neticesinde bu ekollerin temel dayanak noktaları ve ayrışma gerekçeleri ortaya konmuştur. Özellikle mantıksal tutarlılığın şerʿî delillerden öncelikli olduğunu savunan Muʿtezile ile, vahyin bilgiyi ve sorumluluğu doğuran yegâne kaynak olduğunu ileri süren Eşʿarî ve Selefî anlayışların karşılaştırılması, İslam düşüncesinde aklın sınırlarına dair çerçevenin daha net ortaya konmasına katkı sunacaktır. Bu bağlamda nazarın dine girişteki rolü, imkânı ve sınırı gibi sorular hem teorik hem de pratik düzeyde ele alınarak mukayeseli bir biçimde değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm , Nazar , Dine Giriş , Mu'tezile , Ehl-i Sünnet

The Role of Naẓar in Entering Religion in Islamic Thought: Its Possibility and Limits

Öz

Anahtar Kelimeler

Kalām; Naẓar; Entering into Religion; Muʿtazila; Ahl al-Sunna

Kaynakça

• Ardoğan, Recep. “Kelâmcılara Göre Allah’a İmanda Akıl Yürütmenin Değeri”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/1 (2004), 133-157.
• Ardoğan, Recep. “Kelâmcılara Göre Zarûrîlik ya da Nazarîlik Yönüyle Ma‘rifetullah”. Marife 5/1 (2005), 179-196. el-Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir et-Temîmî. Kitâbu Usûli’d-dîn. İstanbul: Matbaatü’d-devle, 1928.
• Bakıllânî, Ebu Bekir Muhammed b. Tayyîb. et-Takrîb ve’l-İrşâd (es-Sağîr). thk. Abdulhamid b. Ali Ebû Zenid. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib. et-Takrîb ve’l-irşâd. thk. Muhammed b. Abdurrezzak b. Ahmed er-Ruveyş. Kuveyt: el-Vaʿyu’l-İslâmî, 2015
• Bulğen, Mehmet. “Tanrı’nın Varlığını Kanıtlamanın (İsbât-ı Vâcib) Kelâm Bilgi Teorisindeki Yeri: Kâdî Abdülcebbâr Örneği”. Marifetname 9/1 (2022): 13-53.
• Büyük, Celal. “Tanrı İnancının Rasyonelliği ve Kanıt İhtiyacı”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (2013), 93-120.
• Cârullâh, Zühdî Hasan. el-Mu‘tezile. Amman: Müessesetü Arabiyyeti’d-Dira., 1990.
• Cassirer, Ernst. Kant’ın Yaşamı ve Öğretisi. çev. Doğan Özlem. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1996.
• Ceyhan, İrem. “İslam Kelamında Fıtratın Bilgisel Değeri”. Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi 12/1 (2021), 121-142.
• Cüveynî, İmamu’l-Harameyn Ebu’l-Meâlî Abdulmelik b. Abdullah b. Yusuf. el-Burhân fî Usûli’l-Fıkh. thk. Abdulazîm ed-Dîb. Doha: Câmiatü Katar, 1399.
• Cüveynî, İmamu’l-Harameyn Ebu’l-Meâlî Abdulmelik b. Abdullah b. Yusuf. Kitâbu’l-İrşâd İlâ Kavâti’i’l-Edille fî Usûli’l-İ‘tikâd. thk. Zekeriyya Umeyrât. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1995.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebû’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullah b. Yusuf. eş-Şâmil fî usûli’d-dîn. thk. Ali Sami en-Neşşâr vd. İskenderiyye: Münşeetü’l-Maârif, 1969.
• Cessâs, Ebû Bekr. el-Fusûl fi’l-usûl. thk. Uceyl Câsim en-Neşemî. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1985.
• Dostoyevski, Fyodor Mihailoviç. Karamazov Kardeşler. çev. Kollektif. ed. Fatih Alemdar. İstanbul: Lebis Kitap, 2022.
• Durmuş, Nuray. “Mu‘tezile Akılcılığında Havâtırın Rolü: Mârifetullah Örneği”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/20 (2023), 452-476.
• el-Makdisî, Ebü’l-Ferec Abdulvâhid b. Muhammed b. Alî Şirâzî. et-Tebsıra fî Usûli’d-Dîn. thk. Yusuf b. Muhammed b. Abdullah es-Sem‘ânî. Medine: Dârü’l-Me’sûr, 2013.
• Ensârî, Ebu’l-Kasım Selman b. Nâsır. Şerhu’l-İrşâd. thk. Halid b. Hammâd el-Advânî. Kuveyt: Darü’z-Ziyâ li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 2022.
• Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2011.
• Foucault, Michel. Özne ve İktidar. çev. Işık Ergüden ve Osman Akınhay. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2019.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed el-. el-Mustasfâ fî ilmi’l-usûl. thk. Muhammed Abdusselâm Abduşşâfî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Güdekli, Hayrettin Nebi. “Kādî Abdülcebbâr’da Tanrı’yı Bilmenin Mahiyeti”. Kader 22/2 (Aralık 2024): 250-270.
• Hacak, Hasan. “Zâhirî Anlayışın Fıkha ve Fıkıh Usûlüne Yansıması Adlı Bir Tebliğin Müzakeresi”. Zâhirî ve Selefî Din Yorumu. Ed. Ömer Türker - Halil İbrahim Üçer. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018, 113-122.
• Hacak, Hasan. “Fıkıh Usûlü Okumaları, 50. Seminer”. Klasik Düşünce Okulu. YouTube canlı yayın, 12 Kasım 2021. 2025. https://www.youtube.com/watch?v=W6NX4przPt0.
• İbn Teymiyye. Derʾu te‘ârudi’l-akl ve’n-nakl. Kahire: Dârü’l-Hadîs, ts.
• İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddîn Mahmûd b. Muhammed el-Hârizmî. Kitâbü’l-Fâ’ik fî Usûli’d-Dîn. thk. Faysal Büdeyr Avn. Kahire: Mektebetü Dârü’l-kütüb ve’l-vesâiki’l-kavmiyye, 2010.
• İmrânî, Ebü’l-Huseyn b. Ebü’l-Hayr Sâlim b. Esʿad. el-İntisâr fi’r-red ʿale’l-Muʿtezileti’l-Kaderiyyeti’l-Eşrâr. thk. Suud b. Abdülaziz el-Halef. Riyad: Advâu’s-Selef, 1999
• Kādî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl: en-Nazar ve’l-me‘ârif. thk. İbrahim Mezkûr. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye, 1963.
• Kādî Abdülcebbâr. Şerhu’l-Usûli’l-hamse: Muʿtezile’nin Beş İlkesi (Muʿtezile’nin Beş Esasının Açılımı). nşr. ve çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kamali, Mohamed Hashim. “Human Intellect (ʿAql) and Innate Human Nature (Fiṭrah) as Identifiers of Maqāṣid”. Actualization (Tafʿīl) of the Higher Purposes (Maqasid) of Shariah. Virginia: International Institute of Islamic Thought, 2020.
• Karadaş, Cağfer. “Akıl ve İman: Meseleye Kelâmî Nazar”. Kader 13/2 (Temmuz 2015): 593-614.
• Kazanç, Fethi Kerim. el-Cüveynî’de Klasik Kelam Tartışmaları: el-ʿAkîdetü’n-Nizâmiyye Örneği. Ankara: Araştırma Yayınları, 2024.
• Kazanç, Fethi Kerim. “İlk Dönem Eşʿarî Kelâm Sisteminde Bilgi Sorunu”. Uluslararası İmam Eşʿarî ve Eşʿarîlik Sempozyumu. ed. Cemalettin Erdemci ve Fadıl Ayğan. İstanbul: Beyan Yayınları, 2015, 198-206.
• Koçyiğit, Talat. Hadisçilerle Kelamcılar Arasındaki Münakaşalar. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelâm Sistemi. İstanbul: TDV İSAM Yayınları, 2011.
• Memiş, Murat. Mu‘tezilî Bir Bakışla Bilgi Problemi. Ankara: Sarkaç Yayınları, 2011.
• Nagel, Thomas. The Last Word. New York: Oxford University Press, 1997.
• Plantinga, Alvin. Warranted Christian Belief. Oxford: Oxford University Press, 2000.
• Popper, Karl Raimund. Daha İyi Bir Dünya Arayışı: Son Otuz Yılın Makaleleri ve Bildirileri. Çev. İlknur Aka. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2024.
• Sadıker, Ömer. “Bir Kelam Üç Yorum: Ebû Hanîfe’nin Yaratıcının Bilinmesine Dair Sözüne Farklı Yaklaşımlar”. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi 10/4 (2003): 702-716.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Havâtır”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 16/523-526. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Zerkeşî, Ebû Abdullah Bedreddin b. Muhammed b. Abdullah Bahadır ez-. el-Bahru’l-Muhît fî Usûli’l-Fıkh. Kuveyt: Vizaretü’l-Evkâfi’l-Kuveytiyye, 1992.