Rus Belgelerine Göre Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Anadolu’dan St. Petersburg’a Götürülmüş Olan Elyazması Eserler

Yıl 2021, Sayı: 3, 85 - 114, 02.06.2021

Vüsale Musalı

Öz

Birinci Dünya Savaşı yıllarında Rusya Bilimler Akademisi tarafından oluşturulan bir ekip, belli bir program çerçevesinde Doğu Anadolu’dan çok sayıda kıymetli eseri koruma adıyla Rusya’ya götürmüştür. Söz konusu eserler St. Petersburg Doğu Yazmaları Enstitüsü’nde “Van Koleksiyonu” diye muhafaza edilmektedirler. Birinci Dünya Savaşı sırasında yağmalanan eserlerin karşılıklı olarak iadesi ile ilgili mesele 1920’li yıllardan itibaren gündeme gelmiş, Türkiye, İstanbul'daki Rus Arkeoloji Enstitüsü’nün envanterini Rusya’ya iade etse de karşı taraf bugüne kadar Anadolu’dan St. Petersburg’a götürülen eserleri geri vermemiştir. Konu 2013 ve 2015 yılında Türkiye ve Rusya hükûmetleri seviyesinde görüşülmüş ve iade amaçlı envanter hazırlıkları için proje başlatılmıştır. 2018 yılında Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde de yurt dışına kaçırılmış kültürel mirasla ilgili komisyon çalışmaları gerçekleştirilmiştir.
Bu makale kapsamında Van, Bitlis, Muş, Erzurum, Erzincan gibi Anadolu şehirlerinden yağmalanan elyazması eserleri ilk kez olarak Rus belgelerine binaen belirlemeye çalıştık. Savaş yıllarında Rusya Bilimler Akademisi tarafından hazırlanmış olan belli bir program doğrultusunda Rus oryantalistlerin St. Petersburg’a götürdükleri yazma eserler orada “Van Koleksiyonu” adıyla tanınmıştır. Makalemizde tanıtacağımız belgelerin, Türkiye’nin kültürel mirasının bir parçası olan “Van Koleksiyonu”nun iadesi sürecinin hızlanmasına katkı sağlayacağını umut ediyoruz.

Anahtar Kelimeler

Birinci Dünya Savaşı, Van koleksiyonu, Rusya, Oryantalizm

Teşekkür

Teşekkür ederim

Manuscript Books Taken to St. Petersburg from Anatolia During the First World War (According to Russian Documents)

Öz

Kaynakça

• Аbramyan, Ruben (2012). Vidnıe vıpuskniki i prepodavateli Eçmiadzinskoy dukhovnoy seminarii v Sankt Peterburge: Biografiçeskiy spravoçnik. Sankt-Peterburg: Roza vetrov.
• Аkimuşkin, Oleg (2007). “K istorii formirovaniya fonda musulmanskih rukopisey Sankt-Peterburgskogo filiala İnstituta Vostokovedeniya RAN”. Pismennıe pamyatniki Vostoka. 1(6). s. 208-229.
• Basargina, Yekatirina (1995). “Russkiy Arkheologiçeskiy İnstitut v Konstantinopole: Arkhivnıe Fondı”. Pod red. İ. P. Medvedeva. Arkhivy Russkikh vizantinistov v Sankt-Peterburge. Spb.: Dmitriy Bulanin. 1. s. 62-92.
• Belova, Alla vd. (Ed.) “Krımskiy Agafangel Yefimoviç”. İzuçenie religii v Rossii v XVIII - pervoy polovine XX v. https://relstud-hist.spbu.ru/articles/krymskij-agafangel-efimovic (Erişim Tarihi: 15.05.2020)
• Çıpkina, Anna (2016). “İzobrazitelnıe materialı Trapezundskoy ekspeditsii: predvaritelnıy obzor i opıt kharakteristiki”. İstoriçeskie İssledovaniya. 5. s. 280-326.
• Çıpkina, Аnna (2019). “Opisaniye rukopisey Trapezundskoy ekspeditsiey letom 1917 goda”. Vostok (ORIENS). 4. s. 208-219.
• Dmitriyeva, Lyudmila ve Мuratov, Sayfi (1969). “Katalogi, spiski i obzorı Tyurkskikh rukopisey XVIII–XX vv”. Pismennıe pamyatniki Vostoka. İstoriko-filologiçeskiye issledovaniya. Moskva: Nauka. s. 145-177.
• Dmitriyeva, Lyudmila (2002). Katalog tyurkskikh rukopisey İnstituta Vostokovedeniya Rossiyskoy Akademii Nauk. Moskva: Vostlit.
• Dvorniçenko, Andrey (2012). (Ed.) “Uspenskiy Fedor İvanoviç”. Setevoy biografiçeskiy slovar istorikov Sankt-Peterburgskogo universiteta XVIII–XX vv. SPb. https://bioslovhist.spbu.ru/person/1794-uspenskiy-fedor-ivanovich.html (Erişim Tarihi: 2.07.2020)
• Etem, Eldem Halil (1937). İstanbul’da İki İrfan Evi, İstanbul: İstanbul Müzeleri Neşriyatı.
• Eyice, Semavi (1959). “Arkeoloji Enstitüleri”. İstanbul Ansiklopedisi. C. 2. İstanbul: s. 1021-1025.
• Falev, Pavel (1918). “Osmanskiye rukopisi postupivşiya v Aziatskiy Muzey Rossiyskoy Akademii Nauk s Kavkazskogo fronta”. İzvestiya Rossiyskoy Akademii Nauk. 4 (12-15). s. 1619-1630.
• Florenskiy, Aleksandr. Virtualnıy Muzey Kulaka. http://www.gulagmuseum.org /showObject.do?object=49032596&language=1 (Erişim Tarihi: 25.07.2020).
• İsen, Mustafa vd. (2018). Türkiye Büyük Millet Meclisi Yurt Dışına Kaçırılan Kültür Varlıklarımızın Belirlenerek İadelerinin Sağlanması ve Mevcut Kültür Varlıklarımızın Korunması İçin Alınması Gereken Tedbirlerin Belirlenmesi Maksadıyla Kurulan Meclis Araştırma Komisyonu Raporu.
• Khalidov A.B (1960). Katalog Arabskikh rukopisey İnstituta narodov Azii Akademii Nauk SSSR. Vıpusk 1. Khudojestvennaya proza. Otvetstvennıy redaktor V.I.Belyayev. M.: IVL.
• Khalidov, Аnas (1986). (Ed.) Arabskie rukopisi İnstituta Vostokovedeniya. Kratkiy katalog. Çast 1. Moskva: İzdatelstvo “Nauka” GRVL.
• Koca, Zeynep (2012). Cumhuriyet Döneminde Arkeolojiye Bakış (1923-1940). Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Кraçkovskiy, İgnatiy (1917a). “Аrabskiye rukopisi, postupivşiya v Aziatskiy Muzey Rossiyskoy Akademii Nauk c Kafkazskogo Fronta”. İzvleçeniya iz protokolov zasedaniy Akademiy, İzvestiya Akademiy Nauk. (11)13. s. 913-949.
• Кraçkovskiy, İgnatiy (1917b). “Opisanie sobraniya Koranov privyezennıkh iz Trapezunta akademikom F.İ. Uspenskim”. İzvleçeniya iz protokolov zasedaniy Akademii, İzvestiya Akademii Nauk. 11(6). s. 346-349.
• Marr, Nikolay (1915a). “Khaldskaya klinoobraznaya nadpis iz sela Leska Vanskago okruga”. İzvestiya İmperatorskoy Akademii Nauk. 6 (9/16). s. 1731–1738.
• Marr, Nikolay (1915b). “Zapiska akademika N. Y. Marra o registratsii kak vıvezenıkh, tak i broşennıkh na meste na proizvol sudbı rukopisey i drevnostey zanyatoy nami çasti Tureçkoy Armeni”. 11-e prilojenie k protokolu XI zasedaniya - Fiziko-Matematiçeskago Otdeleniya İmperatorskoy Akademii Nauk 23 sentyabrya 1915 goda. İzvleçeniya iz protokolov zasedaniy Akademii, İzvestiya İmperatorskoy Akademii. 6 (9/16). s. 1711-1719.
• Marr, Nikolay (1915c). “Programma akademika N. Y. Marra dlya S. V. Ter-Avetisyana”. İzvleçeniya iz protokolov" zasedaniy Akademii, İzvestiya İmperatorskoy Akademii Nauk 6 (9/18). s. 1893-1894.
• Marr, Nikolay (1916a). “Otçet akademika N. Y. Marra o komandirovke letom 1916 goda na Kavkaz dlya okhrany pamyatnikov" v rayone voyennıkh" deystviy”. İzvleçeniya iz protokolov zasedaniy Akademii 10 (16). s. 1481-1482.
• Marr, Nikolay (1916b). “İzvleçeniya iz protokolov zasedaniy Akademii”. İzvestiya İmperatorskoy Akademii Nauk 6 (10/10). s. 809-810.
• Marr, Nikolay (1917). “Zapiska o snaryajenii ekspeditsii v Van". Zapiski Vostoçnogo Otdeleniya İmperatorskogo Russkogo Arkheologiçeskogo Obşestva. Protokolı zasedaniy Vostoçnogo otdeleniya Russkogo Arkheologiçeskogo Obşestva C. 24. XXIX.
• Marr, Nikolay-İ. Orbeli (1922). Arkhelogiçeskaya ekspeditsiya 1916 g v Van. Petrograd.
• Мiklukho-Макlаy, Nikolay (1964). (Ed) Persidskiye i Tadjikskiye rukopisi İnstituta Narodov Azii AN SSSR (Kratkiy alfavitnıy katalog). Çast I. Moskva: Nauka.
• Оkunev, Nikolay (1917a). “Predvaritelnıy otvet privat dotsenta Petrogradskago Universiteta N. L. Okuneva o komandirovke letom 1917 g. na Kavkazskiy front dlya okhranı pamyatnikov drevnosti i kulturı” İzvleçeniya iz protokolov zasedaniy Akademii, İzvestiya Akademii Nauk 11 (17). s. 1435-1438.
• Оkunev, Nikolay (1917b). Spisok fotografiy, ispolnenıkh" privat dotsentom Petrogradskago Universiteta P. L. Okunevım, vo vremya poyezdki na Kavkazskiy front letom 1917 g. dlya okhranı vostoçnıkh pamyatnikov drevnosti i kulturı”. İzvleçeniya iz protokolov zasedaniy Akademii, İzvestiya Akademii Nauk. 11 (17). s. 1444-1454.
• Okunev, Nikolay. Arkhiv Rossiyskoy Akademii Nauk. Sankt-Peterburgskiy Filial. http://db.ranar.spb.ru/ru/person/id/29362/ (Erişim Tarihi: 15.08.2020)
• Pançulidzev, Sergey (1908). Sbornik biografiy kavalergardov: 1826-1908. Tom 4. Peterburg: Ekspeditsiya zagotovleniya gosudarstvennnıkh bumag.
• Programma (1917). “Programma rabot Vanskoy Ekspeditsii na 1916 g. — XXIX Protokoly zasedaniy Vostoçnogo Otdeleniya Russkogo Arkheologiçeskogo Obşestva za 1916 god”. Zapiski Vostoçnogo Otdeleniya Imperatorskogo Russkogo Arkheologiçeskogo Obşestva. Tom dvadtsat çetvertıy. Petrograd: Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk XXIX.
• Romaskeviç, Aleksandr (1918). “Persidskiya rukopisi postupivşiye v Aziatskiy Muzey s Kavkazskogo fronta”. Aziatskiy Sbornik. s. 391-396.
• Rostovçev, Yevgeniy (2016). (Ed). “Loris Melik Kalantar Aşharbek Andreeviç”. Peterburgskaya istoriçeskaya şkola (XVIII – naçalo XX vv.): informaçionıy resurs. SPb. https://bioslovhist.spbu.ru/hist-pg-ld/2446-loris-melik-kalantarov-asharbek-andreevic.html (Erişim Tarihi: 11.07.2020)
• Smelova, Nataliya. “N. Y. Marr”. http://www.orientalstudies.ru/rus/index.php?option =com_personalities&Itemid=74&person=1415 (Erişim Tarihi: 19.05.2020)
• Sosniçkiy, Dmitriy (2012). (Ed.) “Falev Pavel Aleksandroviç”. Setevoy biografiçeskiy slovar professorov i prepodavateley Sankt-Peterburgskogo universiteta (1819–1917). SPb. https://bioslovhist.spbu.ru/person/628-falev-pavel-aleksandrovich.html.
• Şaginyan, Arsen (2012). (Ed.) “Arbeli İosif Orbeli”. Setevoy biografiçeskiy slovar istorikov Sankt-Peterburgskogo universiteta XVIII–XX vv. SPb. https://bioslovhist.spbu.ru/p erson/558-orbeli-iosif-abgarovich.html (Erişim Tarihi: 27.07.2020)
• Ter-Avetisyan, Smbat (1916a). “Spisok fotografiy khaldskikh, khristianskikh i musulmanskikh drevnostey Vanskogo okruga”. İzvleçeniya iz protokolov zasedaniy Akademii, İzvestiya İmperatorskoy Akademii Nauk. 6 (10/10). s. 817-822.
• Ter-Avetisyan, Smbat (1916b). “Predvaritelnıy otçet po II komandirovke S. V. Ter-Avetisyana v zanyatıya Russkimi voyskami çasti Tureçkoy Armenii”. İzvleçeniya iz protokolov zasedaniy Akademii, İzvestiya İmperatorskoy Akademii Nauk. 10 (16). s. 1484-1487.
• Uspenskiy, Fyodor (1916 a). “Soobşeniya i otçet akademika F. İ. Uspenskogo o komandirovke v Trapezunt". İzvleçeniya iz protokolov zasedaniy Akademii, İzvestiya İmperatorskoy Akademii Nauk. 6 (10-16). s. 1464-1480.
• Uspenskiy, Fyodor (1916 b). “İzvleçeniya iz protokolov zasedaniy Akademii”. İzvestiya İmperatorskoy Akademii Nauk. 6 (10-16). s. 1490-1492.
• Uspenskiy, Fyodor (1918). “Otçet o zanyatiyakh v Trapezunt letom 1917 g.”. İzvestiya Rossiyskoy Akademii Nauk. 6 (12/5). s. 207-238.
• Usta, Veysel (2016). “Rus Bilimler Akademisi Heyeti’nin İşgal Yıllarında Trabzon’da Yaptığı Çalışmalar ve Rusya’ya Götürülen Eserler”. Doğu Karadeniz’de Rus İşgali ve Muhacirlik, Trabzon: Serander. s. 109-132.
• Ünal, Fatih (2015). Ruslar Bizans’ın Peşinde. İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayınları.
• Yuzbaşyan, Кaren (2005). “Armyanskie rukopisi v Peterburgskikh sobraniyakh. Katalog”. SPb.: “Dmitriy Bulanin” Pravoslavnıy Palestinskiy sbornik. Vyp. 104 (41): Pravoslavnyy Palestinskiy sbornik. 104 (41). s. 1-344.
• Zaytsev, İlya (2016). “Osmanskaya arkheografiya v prifrontovoy polose (Trabzonskiye rukopisi v bibliotekakh Sankt-Peterburga, Kiyeva i Moskvı)». Natsionalnıe biblioteki: vekhi istorii i sovremenıy oblik. Materialı mejdunarodno-praktiçeskoy konferentsii. Kazan: Milli kitap. s. 108-125.
• Zapiska (1917). “Zapiska o snaryajenii ekspeditsii v Van”. Protokolı zasedaniy Vostoçnogo Otdeleniya Russkogo Arkheologiçeskogo Obşestva za 1916 god Zapiski Vostoçnogo Otdeleniya İmperatorskogo Russkogo Arkheologiçeskogo Obşestva. Tom 24. Petrograd. Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk XXV-XXIX.