Shaykh al-Qurrā Hacı Hüseyin Efendi, Imam of the Üsküdar Valide Sultan Mosque, and His Work Subḥatu’s-Ṣibyān fī Tajwīdi’l-Qur’ān

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 3, 355 - 382, 31.07.2025

Suat Donuk

https://doi.org/10.20322/littera.1700446

Öz

Numerous works on tajwīd (the correct recitation of the Qur’an) were produced by Ottoman authors between the 15th and 20th centuries, in both verse and prose forms. One of the prose works in this genre is Subḥatu’s-Ṣibyān fī Tajwīdi’l-Qur’ān by Hacı Hüseyin Efendi, the Chief Qur’anic Reciter (Reisü’l-Kurrâ) and imam of the Valide Sultan Mosque in Üsküdar. A prominent student of Şaʿbān b. Mustafa Efendi, the preacher of the Ayasofya Mosque, Hüseyin Efendi passed away on 14 Dhu’l-Ḥijja 1127 (13 December 1715). The only known manuscript of Subḥatu’s-Ṣibyān is preserved in the National and University Library of Bosnia and Herzegovina (MS RS 138). Completed in Ṣafar 1122 (March–April 1710), the work was written to teach the principles of tajwīd to beginners. Its plain and unadorned language, along with a section containing pedagogical advice, distinguishes it from other texts in the genre. The author offers teachers guidance such as avoiding contempt for students, assigning fewer written tasks while providing more instruction, refraining from giving overly difficult assignments, preventing bullying among students, focusing on reform rather than punishment, and never striking students on the face or head. Students are advised to seek their teacher’s approval, not to harbor resentment when disciplined, to offer small gifts to their teachers, to support junior peers, and to avoid traits such as hypocrisy, arrogance, miserliness, and jealousy, as well as idle talk, overeating, oversleeping, and excessive speech. Although absent from major literary historical sources, Subḥatu’s-Ṣibyān fī Tajwīdi’l-Qur’ān is significant for reflecting early 18th-century Ottoman educational thought. This article introduces the life of Hacı Hüseyin Efendi, presents an overview of his work, and includes the transliterated text of the preface and the final section, which functions as a naṣīḥatnāme (book of advice).

Anahtar Kelimeler

Reisü’l-Kurrâ Hacı Hüseyin Efendi , Subḥatu’s-Ṣibyān fī Tajwīdi’l-Qur’ān , Tajwīd , Ottoman Prose

ÜSKÜDAR VÂLİDE SULTAN CÂMİİ İMAMI ŞEYHÜLKURRÂ HÂCI HÜSEYİN EFENDİ VE SÜBHATÜ’S-SIBYÂN FÎ TECVÎDİ’L-KUR’ÂN ADLI ESERİ

Öz

Osmanlı müellifleri tarafından XV ile XX. yüzyıl arasında çok sayıda tecvid konulu eser yazılmıştır. Bu eserlerin bir kısmı manzum bir kısmı da mensur niteliktedir. Tecvid konulu mensur eserlerden biri Vâlide Sultan Câmii İmâmı Reisülkurrâ Hâcı Hüseyin Efendi’nin Sübhatü’s-sıbyân fî Tecvîdi’l-Kur’ân adlı kitabıdır. Hüseyin Efendi, Ayasofya Hatîbi Şa‘bân b. Mustafa Efendi’nin baş halifesidir. Üsküdar’da bulunan Vâlide Sultan Câmii’nde imamlık yapmıştır. 14 Zilhicce 1127 (13 Aralık 1715) tarihinde vefat etmiştir. Onun Sübhatü’s-sıbyân fî Tecvîdi’l-Kur’ân adlı eserinin ünik nüshası Bosna Hersek Milli ve Üniversite Kütüphanesi numara RS 138’de kayıtlıdır. Safer 1122 (Mart-Nisan 1710) tarihinde yazımı tamamlanan Sübhatü’s-sıbyân Kur’ân’a yeni başlayanlara tecvid kurallarını öğretmek için yazılmıştır. Sade ve sanatsız bir dil ve anlatım kullanılan eser son kısmında pedagojik öğütler barındırması yönüyle aynı türdeki diğer kitaplardan ayrılmaktadır. Sübhatü’s-sıbyân’da öğretmenlere öğrencilerini hakir görmemeleri, az ödev verip çok ders anlatmaları, öğrencilerin yapamayacakları ödevler vermemeleri, büyük öğrencileri küçük öğrencilere musallat etmemeleri, ıslah odaklı olmaları, öğrencilerinin yüzüne ve başına vurmamaları nasihatlerini vermektedir. Öğrencilere ise hocalarının rızasını gözetmelerini, hocaları onları cezalandırdığında kin gütmemelerini, hocalarına küçük hediyeler almalarını, alt sınıftaki öğrencilere destek olmalarını, ikiyüzlülük, kibir, cimrilik, kıskançlık vb. kötü huyları terk etmelerini, boş işlerin konuşulduğu meclislerden uzak durmalarını, az yiyip az uyuyup az konuşmalarını öğütlemektedir. Edebiyat tarihi kaynaklarımızda hakkında bilgi bulunmayan Sübhatü’s-sıbyân fî Tecvîdi’l-Kur’ân Osmanlı eğitimcilerinin 18. yüzyıl başlarındaki pedagojik kabullerini yansıtması yönüyle değerlidir. Bu makalede Reisülkurrâ Hâcı Hüseyin Efendi’nin yaşamı hakkında bilgi verilmiş, Sübhatü’s-sıbyân fî Tecvîdi’l-Kur’ân adlı eseri tanıtılmış, Sübhatü’s-sıbyân’ın mukaddimesinin ve nasihatnâme özelliği taşıyan son bölümünün çevriyazılı metni ilim âlemiyle paylaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Reisülkurrâ Hâcı Hüseyin Efendi , Sübhatü’s-sıbyân fî Tecvîdi’l-Kur’ân , Tecvid , Osmanlı Nesri

Kaynakça

• Ağırbaş, A. (2023). Evliyazâde Hâfız Ahmed Ziyâüddîn’in Tatbikli, sualli, muhtasar tecvîd Vesîletü’s-se‘âde adlı eseri. (A. Gökdemir, Ed.). Osmanlı tecvid risâleleri 4. İlahiyat Yayınları.
• Akbaş, Y. (2022). Hüseyin Refik Kırış’ın Sual ve cevaplı muhtasar tecvid isimli eseri. (A. Gökdemir, Ed.). Osmanlı tecvid risaleleri 2. İlahiyat Yayınları.
• Altıkulaç, T. (1999). İbnü’l-Cezerî. İslâm Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. ss. 551-557.https://islamansiklopedisi.org.tr/ibnul-cezeri
• Çetin, A. (2011). Tecvid. İslâm Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. ss. 253-254.https://islamansiklopedisi.org.tr/tecvid--kuran
• Ekinci, R. (2018). Şeyhî Mehmed Efendi Vekâyi‘ü’l-fuzalâ Şeyhî’nin Şakâik zeyli. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Eğri, S. (2014). Manzum tecvidler ve Tuhfe-i Şerîfî. Türklük Bilgisi Araştırmaları Dergisi Yusuf Oğuzoğlu Armağanı, 42, ss. 65–107.
• Gökdemir, A. (2020). Osmanlı tecvid risaleleri. Sonçağ Akademik Yayıncılık.
• Gökdemir, A. (2020). Genel hatlarıyla Osmanlı tecvid eserleri. (A. Gökdemir, Ed.). Osmanlı tecvid risaleleri. Sonçağ Akademi.
• Güler, M. (2017). Şeyh Sinan Efendi’nin manzum tecvîd tercümesi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10(52), ss. 145–171.
• Hâcı Hüseyin Efendi. (t.y.). Sübhatü’s-sıbyân fî Tecvîdi’l-Kur’ân [Yazma eser]. Bosna Hersek Millî ve Üniversite Kütüphanesi, RS 138.
• Kablan, S. (2022). Sultan İmâmı Şeker Mehmed Efendi’nin Risâle fî İlmi’t-tecvîd isimli eseri. (A. Gökdemir, Ed.). Osmanlı tecvid risaleleri 3. İlahiyat Yayınları.
• Lavić, O. (2011). Catalogue of the Arabic, Turkish, Persian & Bosnian manuscripts in the National and University Library of Bosnia and Herzegovina.
• Mehmed Süreyya. (1996). Sicill-i Osmânî (N. Akbayar, Ed.). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Özmen, A. (2019). Türk edebiyatında manzum tecvîdlerden Risâle-i Tecvîd. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 8(4), ss. 1988–2005.
• Şumnulu Hâfız Hilmi Efendi. (1265). Zafer. Dârü’t-tıbâ‘ati’l-âmire.
• Taşpınar, K. (2018). Candaroğlu İsmail Bey’in emriyle kaleme alınan tecvid’e dair Türkçe bir eser: Risâle-i Münciye. In Uluslararası Geçmişten Günümüze Sinop’ta Türk-İslam Kültürü Sempozyumu Bildiriler Kitabı (ss. 831–844). Sinop Üniversitesi Yayınları.
• Taşpınar, K. (2021). Türkçe tecvid eserleri üzerine bir değerlendirme: Karabaş tecvidi örneği. Yunus Emre – Mehmet Akif Armağanı Türk Edebiyatı Araştırmaları. Akçağ Yayınları.
• Yılmaz, O. (2017). Diyarbakırlı Şeyhülkurrâ Hâfız Mehmed Efendi ve Nazmu’l-ehemm fî İlmi Tecvîdi’l-elzem adlı Türkçe manzum tecvîd eseri. In Uluslararası Diyarbakır Sempozyumu Bildiriler Kitabı (ss. 1301–1324). Diyarbakır Valiliği Yayınları.
• Yılmaz, O. (2020). Şumnulu Hâfız Hilmî Efendi’nin Zafer adlı Türkçe manzûm tecvîdi. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 24(1), ss. 519–538.
• Yılmaz, O. (2015). Türk İslam edebiyatı’nda manzum tecvîdler. IV. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı III (Edebiyat-Tarih) (ss. 81–100). İlmi Etüdler Derneği Yayınları.