DOĞU KARADENİZ BÖLGESİ DOKUMALARINDA KOMPOZİSYON DÜZENLEMESİ

Yıl 2020, Cilt: 13 Sayı: 31, 1193 - 1217, 15.09.2020

Keziban Selçuk Hüseyin Yurttaş

https://doi.org/10.12981/mahder.738091

Öz

El sanatlarında kullanılan motifler çeşitli biçim, form ve düzenlemelerle bir kompozisyon oluşturacak şekilde yüzeyleri süslemektedir. Bu uygulamaların halı, düz dokuma (kilim, cicim, zili) ve kumaş dokumalarda da geçmişten bugüne sürekli bir gelişim içerisinde varlığını sürdürdüğü görülmektedir. Halı, düz dokuma ve kumaş dokumalarda çeşitli motifler kullanılarak, belli kurallar dâhilinde bu ürünlerin yüzeyinde belli şemalar düzenlenmekte ve en küçük birim olan motifle oluşan bütüne “kompozisyon” adı verilmektedir. Yüzyılların getirdiği bilgi birikimi ve tecrübeye dayanarak, el sanatlarında kullanılan motiflerde meydana gelen üsluplaşmayla oluşan ve bu motiflerle düzenlenen kompozisyonlarda zengin bir çeşitlilik meydana gelmiştir.
Bu çalışmada Doğu Karadeniz Bölgesi dokumalarında tespit edilen kompozisyon düzenlemeleri ele alınmış ve geçmiş dönemlerdeki kompozisyonlarla bölge dokumalarındaki kompozisyonların benzerlikleri incelenerek karşılaştırma yapılmıştır. Çalışma yöntemi olarak bölgeye gidilerek dokumaların tespiti yapılıp fotoğrafla belgelenmiş, kaynak kişilerle yüz yüze görüşmeler yapılmış, bilgiler alınmıştır. Doğu Karadeniz Bölgesi’nde yapılan alan araştırması sonucunda elde edilen dokumalara dayanarak, madalyonlu (göbekli), motiflerin diyagonal yerleştiği (sonsuzluk prensibi), mihraplı, zeminin yatay veya dikey bantlara ayrılması, simetrik, tasvirli (nesneli) ve yazı motifli kompozisyon düzenlemelerinin kullanıldığı sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Doğu Karadeniz Bölgesi, dokuma, kompozisyon, kompozisyon çeşitleri, kompozisyon şeması

COMPOSITION ARRANGEMENT IN EASTERN BLACK SEA REGIONAL WEAVINGS

Öz

The motifs used in handicrafts decorate the surfaces to form a composition with various forms, forms and arrangements. It is seen that these applications continue to exist in carpet, plain weaving (rug, rug, bell) and fabric weavings in a continuous development from past to present. By using various motifs in carpet, plain weave and fabric weavings, certain schemes are arranged on the surface of these products within certain rules and the whole, which is formed by the smallest motif, is called "composition". Based on the knowledge and experience of centuries, a rich diversity has occurred in the compositions that are formed by the stylization of the motifs used in handicrafts and arranged with these motifs.
In this study, the composition arrangements determined in the Eastern Black Sea Region weavings are discussed and the similarities between the compositions in the previous periods and the regional weavings have been examined and compared. As a working method, the region was visited and the fabrics were identified and documented with a photo, face-to-face interviews were made with the source people, and information was obtained. Based on the weavings obtained as a result of the field study conducted in the Eastern Black Sea Region, medallion (with navel), where the motifs are placed diagonally (eternity principle), mihrab, formed by separating the ground into horizontal bands, formed by separating the ground into vertical bands, with symmetrical, depicted (object) and writing motifs. It is concluded that composition arrangements are used.

Anahtar Kelimeler

Eastern Black Sea Region, weaving, composition, composition types, composition chart

Kaynakça

• Aksoy, Elif, “Palu Kadınlar Derneğinde Dokunan Halılar”, Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Uluslararası Palu Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Elâzığ 2018, 193-204.
• Aslanapa, Oktay, Durul, Yusuf, Selçuklu Halıları, Ak Yayınları, İstanbul 1973.
• Aslanapa, Oktay, Türk Sanatı El Kitabı, İnkılap Kitabevi, İstanbul 1993.
• Aslanapa, Oktay, “Türk Halı Sanatı”, Düğümün Son Halkası; Osmanlı Saray Halıları, (2. Baskı), Milli Saraylar Daire Başkanlığı, Yayın No: 38, Mas Matbaacılık, İstanbul ---, 10.
• Aytaç Ahmet, Aksoy, Aslı, Yabancı Ressamların Tablolarında Tasvirlenen (15-20 yy.) Türk Halıları, Anka Basım Yayın Ltd. Şti., Konya 2006.
• Aytaç, Ahmet, “Geçmişten Günümüze Yazı İşlenmiş Türk Halılarına Dair”, Akdeniz Sanat Dergisi, 5 (9), Akdeniz Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi, Antalya 2012, 22-32.
• Baydemir, Esen, “Türk Halı Sanatında Kullanılan Okunabilen Yazılar”, Çukurova Üniversitesi II. Uluslararası Sanat Araştırmaları Sempozyumu, (11-14 Nisan 2018), Adana 2018, 113-119.
• Bayraktaroğlu, Suzan, “Halı Sanatı”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı II, (2. Baskı), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2015, 553-563.
• Demiral, Bayram, Isparta Müzesi Envanterlerine Kayıtlı Düz Dokuma Çuvallar, Süleyman Demirel Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Geleneksel Türk El Sanatları Anasanat Dalı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Isparta 2014.
• Deniz, Bekir, Türk Dünyasında Halı ve Düz Dokuma Yaygıları, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara 2000.
• Develioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat (Eski ve Yeni Harflerle) (29. Baskı), Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara 2012.
• Ersoy, Ayla, “Osmanlı Saray Kilimleri”, İlgi, 61 (24), (İlkbahar 1990), İstanbul 1990, 2-7.
• Güllü, Saliha, Çatır, Ozan, “Uşak Halı Dokuma Sanatının Gelişimi, Özellikleri ve Turizme Etkilerine Yönelik Nitel Bir Araştırma”, Socıal Scıences Studıes Journal 3 (10), 2017, 1289.
• Özçelik, Serpil, “İstanbul Kilim ve Düz Dokuma Yaygılar Müzesi”, Vakıflar Dergisi (Aralık 2014), Ankara 2014, 42, 133-138.
• Özkeçeci, İlhan, Türk Sanatında Kompozisyon, İstanbul 2008.
• Salman, Fikri, Türk Kumaş Sanatı, (1. Baskı), Atatürk Üniversitesi Rektörlüğü Bilimsel Araştırma Projeleri Birim Amirliği Yayınları, Erzurum 2011.
• Türkmen, Nalan, “Erken Osmanlı Dönemi Halıları ile XVIII. ve XIX. Yüzyıl Orta Asya Türkmen Halıları Arasındaki Motif ve Kompozisyon Bağlantıları”, Türk Soylu Halkların Halı, Kilim ve Cicim Sanatı Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri (27-31 Mayıs 1996 Kayseri), Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara 1998, 321-336.