Strazburg’dan Türkiye’ye: Basın Özgürlüğü

Yıl 2023, Cilt: 29 Sayı: 2, 1146 - 1207, 31.12.2023

Sibel Güzeldağ

https://doi.org/10.33433/maruhad.1290433

Öz

İfade özgürlüğünün bir yansıması olan basın özgürlüğü, insan haklarına dayalı, demokratik hu-kuk devletinin vazgeçilmez bir unsurudur. Hukukun üstünlüğünün kabul edildiği bir ülkede basının rolü "kamu bekçiliği" niteliğindedir. Bu çalışmada, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nın ilgili maddelerinde düzenlenen ifade özgürlüğü ekseninde, basının rolü, önemi ve basın özgürlüğü kavramları incelenmiştir. AİHM ve AYM kararları ışı-ğında devletin yükümlülüklerine değinilmiş, ifade özgürlüğüne müdahalenin meşru sayıldığı hâller ve kamusal nedenlerle hakkın sınırlandırılması açıklanmıştır. Basının bilgi, fikir ve haber-lere ulaşmada üstlendiği taşıyıcı rolü tayin etmek, bununla beraber hem basın hem ifade özgür-lüğüne yönelen müdahaleleri tespit etmek bu çalışmanın ana amacını oluşturmaktadır. Straz-burg'dan Türkiye'ye uzanan yolda AİHM, demokratik bir toplumda: Basın özgürlüğünün asıl, kısıtlamanın istisna olduğu vurgusunu sıklıkla dile getirmiş; fikir ve düşünceler rahatsız ve şok edici olsalar dahi çoğulculuk, hoşgörülülük ve açık fikirlilik kapsamında dile getirilmesini ifade özgürlüğü kapsamında değerlendirmiştir. Türkiye özelinde bakıldığında basın özgürlüğünün önündeki engeller: Siyasi baskı, orantısız müdahaleler ile gazeteciler hakkında uygulanan koru-ma tedbirleri ve hürriyeti bağlayıcı cezalardır. Söz konusu durum, zaman zaman, gazetecilerin mesleğini icra etmeleri bakımından caydırıcı etkiye sahiptir.

Anahtar Kelimeler

basın özgürlüğü, ifade özgürlüğü, AİHM, demokratik toplumda gereklilik

Kaynakça

• Akarcalı S, ‘Basının Görevleri ve Basın Özgürlüğü’, (1989) 44(1) 279 Ankara Üniversitesi SBF Dergisi < https:// dergipark.org.tr/tr/pub/ausbf/issue/3228/44971>
• Akkurt A, Basın Özgürlüğünün Kapsamı ve Sınırları (Adalet 2014).
• Armağan S, ‘Basın Hürriyeti Sınırları’ (1998) 2(2) Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 0-0 < https://webftp.gazi.edu.tr/hukuk/dergi/2_13.pdf > 0-0
• Arslan Z, ‘Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlanması: Anayasa’nın 13.Maddesi üzerine Bazı Düşünceler’ Anayasa Yargısı (2002) 18(1) 139-154.
• Aykanat T ve Yüksel M, ‘Bireysel Başvuruda İhlal Edildiği İleri Sürülen Temel Hak ve Özgürlüklerin Kapsamının Belirlenmesi’ (2023) 13(1) Süleyman Demirel Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 3-44 <https://dergipark.org.tr/tr/pub/sduhfd/issue/77929/1298736>
• Ash T. G, Free Speech, (Yale 2016).
• Barendt E, Freedom of Speech (Second Edition, Oxford 2009).
• Beydoğan A. T., Türk Hukukunda Siyasî İfade Hürriyeti (LDT, 2003).
• Bury B., Fikir ve Söz Hürriyeti, Avni Başman (çev.) (3. Baskı, Remzi 1993).
• Bychawska-Siniarska D, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Kapsamında İfade Özgürlüğünün Korunması, T. Duygu Köksal (çev) (MRK 2018).
• Çakmak U. R, Basın Özgürlüğü ve Devletin Yükümlülükleri (Seçkin 2017).
• Didinmez M. A, ‘Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin Üç Aşamalı Testi’ Kırıkkale Hukuk Mecmuası (2021)1(1) 149-174 <https://dergipark.org.tr/tr/pub/khm/issue/68092/1058218>
• Doğan İ, İnsan Hakları Hukuku (2. B., Astana 2015).
• Doğru D, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Yargılamasında Takdir Marjı Doktrini (Turhan 2019).
• Doğru O ve Nalbant A, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi, (C. 2, Legal 2016).
• Dönmezer S, Basın ve Hukuku (4. B., İstanbul Üniversitesi 1976).
• Dönmezer S, ‘Yeni Anayasamızda Basın Hürriyeti’ (1962) 28(3-4) İÜHFD 569-574 <https://dergipark.org.tr/tr/ download/article-file/96765>
• Dönmezer S ve Bayraktar K, Basın Hukuku (6. B., Beta 2016).
• Erman S ve Özek Ç, Açıklamalı Basın Kanunu ve İlgili Mevzuat (3. B., 1991).
• Fendoğlu H. T, ‘Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararlarında İfade Özgürlüğü’ (2016) (25) TAAD İfade Özgürlüğü Özel Sayısı 5-14.
• Guide on Article 10 of the European Convention on Human Rights-Freedom of Expression, (ECHR 2022)<chromeextension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://www.echr.coe.int/documents/guide_art_0_eng.pdf>
• Gökcan H. T, ‘Bireysel Başvuruda İkincillik İlkesi ve Denetim Yetkisinin Sınırları Sorunu’ (2018) (135) TBB Dergisi 9-76 <http://tbbdergisi.barobirlik.org.tr/Dergi/Dergi135/76/>
• Gölcüklü F, Haberleşme Hukuku (A.Ü.S.B.F. 1970).
• Göngen M. A, AB Kriterleri Işığı Altında Türkiye’de İfade ve Basın Özgürlüğü (Literatürk 2021).
• Harris, O’Boyle ve Warbrick, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Hukuku, Mehveş Bingöllü Kılcı, Ulaş Karan (çev.) (4. B., İstanbul Bilgi Üniversitesi 2021).
• Hazar Z, ‘Basın Özgürlüğü ve Ulusal Güvenlik’ (2013) XVII(1-2) Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 1525, 1526 <https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/789330>
• Horozgil D, ‘İfade ve Basın Özgürlüğü Çerçevesinde Soruşturma Evresinde Yayın Yasakları Üzerine Bazı Tespit ve Değerlendirmeler’ (2012) 2(2) Hacettepe Hukuk Fakültesi Dergisi 146, 148 < https://dergipark.org. tr/tr/download/article-file/701349>
• Howard E, Freedom of Expression and Religious Hate Speech in Europe (Routledge Research in Human Rights Law 2018).
• İçel K, Kitle Haberleşme Hukuku (Sulhi Garan Matbaası 1977).
• İçel K ve Ünver Y, Kitle Haberleşme Hukuku (8. B., Beta 2009).
• İfade Özgürlüğü ile İlgili Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararları Kaynakçası, AB-AK Ortak Projesi, (Matbam) https://rm.coe.int/16807005e2
• İlâl E, ‘Bilme Hakkı’, İonna Kuçuradi (ed.) İnsan Haklarının Felsefi Temelleri (4. B., Türkiye Felsefe Kurumu 2016).
• İlkiz F, ‘Gazetecilerin Haber Kaynakları Gizlidir’ (2012) 86(2012/3) İstanbul Barosu Dergisi 24-39.
• Kapani M, Kamu Hürriyetleri (7. B., Yetkin 2013).
• Karaman Ş, ‘Basın Özgürlüğünün Bir Sınırı Olarak Kişilik Hakkı’ (Yüksek Lisans Tezi Hacettepe Üniversitesi 2018).
• Karan U, İfade Özgürlüğü – Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru El Kitapları Serisi 2 (Mrk 2018).
• Kitapçıoğlu Yüksel T, ‘AHİM ve AYM Kararlarında Basın Özgürlüğünün Genel Sınırları’ (2016) 2(4) Beykent Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 73-101.
• Koçak-Süren Ö, ‘Basın Yoluyla Yargıya Müdahale’ (2007) 81(2) İstanbul Barosu Dergisi 631 – 644.
• Macovei M, İfade Özgürlüğü-Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 10. Maddesinin Uygulanmasına İlişkin Kılavuz < https://www.anayasa.gov.tr/media/3610/aihsmad10ifade.pdf>
• Marx K, Basın Özgürlüğü Üzerine, Önder Kulak/Kurtul Gülenç (çev.) (Dipnot 2012).
• Mill J. S, Özgürlük Üzerine (3. B., Litera 2018) 45-47.
• Milton J, Areopagitica; A Speech For The Liberty of Unlicensed Printing To The Parliament of England, The Floating Press (2009).
• Milton J, Areopagitica (Pinhan 2018) Derman Kızılay (çev.).
• Oder B, ‘Anayasa Yargısında Temel Hak ve Özgürlüklerin Yorumu: Düzenleme Biçimleri, Kanıtlama ve Somutlaştırma Sorunları, 2001 Anayasa Değişiklikleri Sonrasına İlişkin Gözlemler’ (2012) Anayasa Hukukunda Yorum ve Norm Somutlaşması, Ozan Ergül (haz.) TBB Yayınları 190 <http://tbbyayinlari. barobirlik.org.tr/TBBBooks/468.pdf>
• Oğurlu Y, ‘AİHM Kararları ve Türk İdare Hukukunda Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlandırılmasında Bir Yargısal Denetim Ölçütü Olarak ‘Ölçülülük İlkesi’’ Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Prof. Dr. Turhan Tûfan Yüce’ye Armağan (2001) 485-522.
• Orcan N. U, ‘Legitimate Aims, Illegitimate Aims and the E.Ct.H.R.: Changing Attitudes and Selective Strictness’ University of Bologna Law Review, (2022) 7(19) 22 < https://bolognalawreview.unibo.it/article/view/14860>
• Özek Ç, Türk Basın Hukuku (Fakülteler Matbaası 1978).
• Özkepir R, Kocaman S. Z ve Kart E. H, Sosyal Medya ve Basın Hukuku (Seçkin 2020) 96.
• Perin C, Düşünce ve Basın Özgürlüğü (Remzi 1974).
• Platon, Sokrates’in Savunması, Ari Çokona (çev.) (XVI. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür 2018).
• Rumpf C, ‘Ölçülülük İlkesi ve Anayasa Yargısındaki İşlevi ve Niteliği’ (Ölçülülük ve Anayasa Yargısı) (1993) (10) Anayasa Yargısı Dergisi 25-48.
• Sağlam A, ‘AİHS’ye göre İfade Özgürlüğü Hakkı Kapsamında Kamu Görevlileri Açısından Görev ve Sorumluluk Kavramı’ (2016) (25) TAAD İfade Özgürlüğü Özel Sayısı 79-103.
• Sağlam F, ‘Anayasa Mahkemesi’nin Ürettiği Yapay Bir Kavram: Ortak Koruma Alanı’ Prof. Dr. Metin Günday Armağanı (2023) 2 1101-1164 <chromeextension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://www.atilim.edu.tr/uploads/pages/iletişim151.741.0938/160.188.3076-Prof.Dr.Metin_Gunday_Armagani_cilt_2.pdf>
• Salihpaşaoğlu Y, ‘Türkiye’de Basın Özgürlüğü’ (Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi 2007).
• Schauer F, İfade Özgürlüğü: Felsefî Bir İnceleme, M. Bahattin Seçilmişoğlu (çev.) (Liberal Düşünce Topluluğu 2002).
• Sunay R, Avrupa Sözleşmesinde ve Türk Anayasasında İfade Hürriyetinin Muhtevası ve Sınırları, (Pano 2001).
• Şahin K, İnsan Hakları ve Özgürlük Boyutuyla İfade Özgürlüğü (XII Levha 2009).
• Şen E ve Yenice N, İfade Hürriyetinde Sınırlama ve Güvence Rejimi (Seçkin 2017).
• Şirin T, Türkiye’de Düşüncenin Tutsaklığı-1 İfade Özgürlüğünün Grisi (Tekin 2020).
• Şirin T, Türkiye’de Düşüncenin Tutsaklığı-2 İfade Özgürlüğünün Yeşili (Tekin 2021).
• Tezcan D, Erdem M. R, Sancakdar O ve Önok R. M, İnsan Hakları El Kitabı (5. B., Seçkin 2014).
• Tomuschat C, ‘Alman Anayasa Mahkemesi’ne göre Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararlarının Etkileri’ Serkan Oğuz (çev.) (2017) XXI(1-2) EÜHFD 115-131.
• Tumay M ve Okatan F, ‘Alexis de Tocqueville’e göre Sivil Toplum’ (2015) XIX(3) Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 321-339 <https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/789069>
• Türay A, ‘Haber Kaynaklarının Gizliliğinin Hukuksal Boyutu’ (2018) (37) Ceza Hukuku Dergisi 111-170.
• Uygun O, ‘Siyasi Eleştiri Özgürlüğü’ (2014) Türkiye’de İfade Özgürlüğü, TBB Yayınları (293).
• Yavuz-Yayla E ve Yayla M, ‘Basın Özgürlüğü Kapsamında Devlet Güvenliğine ve Siyasal Yararlarına İlişkin Bilgileri Açıklama Suçu’ (2016) (25) TAAD İfade Özgürlüğü Özel Sayısı 43-78.
• Yüksek M, ‘İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesinde İfade Özgürlüğünün Sınırları’ (2016) (25) TAAD İfade Özgürlüğü Özel Sayısı, 105-151.
• Zweig S, Vicdan Zorbalığa Karşı ya da Castellio Calvin’e, Zehra Kurttekin (çev.) (14. B., Can 2020). https://www.deepl.com/translator
• https://www.anayasa.gov.tr/media/6382/gerekceli_anayasa.pdf
• https://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa
• https://www.echr.coe.int/documents/convention_tur.pdf
• https://hudoc.echr.coe.int/eng-press?i=003-795.697.812799
• ‘İtibarın Korunması’, Tematik Bilgi Notu (2016) AİHM <https://www.echr.coe.int/Documents/FS_Reputation_ TUR.pdf
• https://rsf.org/en/ranking
• https://rm.coe.int/16805e2fd2
• https://search.coe.int/cm/Pages/result_details.aspx?ObjectId=090.000.16805e2fd2
• https://sozluk.gov.tr
• https://www.bundesverfassungsgericht.de/SharedDocs/Entscheidungen/EN/2004/10/rs20041014_2bvr148104en.html
• Mahkeme Kararları
• AYM, Abdullah Öcalan, B. No. 2013/409, 25.06.2014
• AYM, Ali Gürbüz ve Hasan Bayar, B. No. 2013/568, 24.06.2015
• AYM, Aykut Küçükkaya, B. No. 2014/15916, 09.01.2020
• AYM, Birsen Berrak Tüzünataç, B. No. 2014/20364, 5/10/2017
• AYM, Bizim FM Radyo Yayıncılığı ve Reklamcılık A.Ş., B. No. 2014/11028, 18.10.2017
• AYM, Bekir Coşkun [GK], B. No. 2014/12151, 04.06.2015
• AYM, Cihat Ünal, B. No. 2016/77795, 28.11.2018
• AYM, Çetin Doğan (2) [GK], B. No. 2014/3494, 27.02.2019
• AYM, Eğitim ve Bilim Emekçileri Sendikası ve Diğerleri [GK], B. No. 2014/920, 25.05.2017
• AYM, Emin Aydın, B. No. 2013/2602, 23.01.2014
• AYM, Ergün Poyraz (2) [GK], B. No. 2013/8503, 27.10.2015
• AYM, Faik Özgür Erol, B. No. 2013/2719, 09.03.2016
• AYM, Fatih Taş, B. No. 2013/1461, 12.11.2014
• AYM, Hakan Yiğit, B. No. 2015/3378, 05.07.2017
• AYM, Halk Radyo ve Televizyon Yayıncılık A.Ş. [GK], B. No. 2014/19270, 11.07.2019
• AYM, Hurşit Çetin, B. No. 2013/2610, 06.10.2015
• AYM, İ.D., B. No. 2015/15955, 31.10.2018
• AYM, İrfan Sancı, B. No. 2014/20168, 26.10.2017
• AYM, İrfan Sancı (2), B. No. 2018/5652, 30.03.2022
• AYM, İsa Yağbasan ve Diğerleri, B. No. 2013/1481, 20.11.2014
• AYM, Mehmet Baransu (2), B. No. 2015/7231, 17.05.2016
• AYM, Murat Ağırel ve Diğerleri [GK], B. No. 2020/11655, 07.04.2022
• AYM, Müyesser Uğur [GK], B. No. 2020/18546, 07.04.2022
• AYM, Nilgün Halloran, B. No. 2012/1184, 16.07.2014
• AYM, Orhan Pala, B. No. 2014/2983, 15.02.2017
• AYM, Sevim Akat Eşki, B. No. 2013/2187, 19.12.2013
• AYM, Şahin Alpay [GK], B. No. 2016/16092, 11.01.2018
• AYM, Tuğba Arslan, B. No. 2014/256, 25.06.2014
• AYM, Yasemin Çongar ve Diğerleri [GK], B. No. 2013/7054, 06.01.2015
• AYM, E 2007/40, K 2007/96, 12.12.2007
• BVerfG, Order of Second Senate of 14 October 2004 – 2 BvR 1481/04 –
• CEDH, Ernst et Autres c. Belgique, Requête no 33400/96, 15.07.2003
• CEDH, Féret c. Belgique, Requête no 15615/07, 16.07.2009
• CEDH, Tüzünataç c. Türkiye, Requête no 14852/18, 7.03.2023
• ECtHR, Aksu v. Turkey, App No 4149/04, 41029/04, 15.03.2012
• ECtHR, Axel Springer AG v. Germany, App no 39954/08, 07.02.2012
• ECtHR Axel Springer SE and RTL Television GMBH v. Germany, App No 51405/12, 21.09.2017
• ECtHR, Baka v. Hungary, App no 20261/12, 23.06.2016
• ECtHR, Barfod v. Denmark, App no11508/85, 22.02.1989
• ECtHR, Castells v. Spain, App no 11798/85, 23.04.1992
• ECtHR, Dink v.Turkey, App no 2668/07, 6102/08, 30079/08, 7072/09, 7124/09, 14.12.2010
• ECtHR, Erdoğdu v. Turkey, App no 25723/94, 15.06.2000
• ECtHR, Erdoğdu ve İnce v. Turkey, App no 25067/94 ve 25068/94, 08.07.1999
• ECtHR, Goodwin v. the United Kingdom [GC], App no 17488/90, 27.03.1996
• ECtHR, Görmüş and others v. Turkey, App no 49085/07, 19.01.2016
• ECtHR, Guja v. Moldova, App no 14277/04, 12.02.2008
• ECtHR, Handyside v. the United Kingdom, App no 5493/72, 07.12.1976
• ECtHR, İncal v.Turkey, App no 22678/93, 09.06.1998
• ECtHR, Jersild v. Denmark [GC], App No 15890/89, 26.09.2012
• ECtHR, Kılıçdaroğlu v. Turkey, App no 16558/18, 27.10.2020
• ECtHR, Kilin v. Russia, App no 10271/12, 11.08.2021
• ECtHR, Lingens v. Austria, App no 9815/82, 08.07.1986
• ECtHR, Macatė v. Lithuania [GC] App no 61435/19, 23.01.2023
• ECtHR, Malone v. the United Kingdom, App no 8691/79, 26.04.1985
• ECtHR, Meltex Ltd and Mesrop Movsesyan v. Armenia, App no 32283/04, 17.06.2008
• ECtHR, Mouvement Raёlien Suisse v. Switzerland [GC] (İsviçre Raelyen Hareketi v. İsviçre) App no 16354/06, 13.07.2012
• ECtHR, Nagla v. Latvia, App no 73469/10, 16.07.2013
• ECtHR, Nedim Şener v. Turkey, App no 38270/11, 08.07.2014
• ECtHR, News Verlags GmbH & Co.KG v. Austria, App no 31457/96, 11.01.2000
• ECtHR, Observer and Guardian v. the United Kingdom, App no 13585/88, 26.11.1991
• ECtHR, Osman v. the United Kingdom, App no 23452/94, 28.10.1998
• ECtHR, Özgür Gündem v. Turkey, App no 23144/93, 16.03.2000
• ECtHR, Rees v. the United Kingdom, App no 9532/81, 10.10.1986
• ECtHR, Roemen and Schmit v. Luxembourg, App no 51772/99, 25.02.2002
• ECtHR, Stoll v. Switzerland, App no 69698/01, 10.12.2007
• ECtHR, Stomakhin v. Russia, App no 52273/07, 09.05.2018.
• ECtHR, Sunday Times v. the United Kingdom (No.1), App no 6538/74, 26.04.1979
• ECtHR, Sunday Times v. the United Kingdom (No.2), App no 13166/87, 26.11.1991
• ECtHR, Sürek v. Turkey (No.2), App no 24122/94, 08.07.1999
• ECtHR, Şahin Alpay v. Turkey, App no 16538/17, 20.03.2018
• ECtHR, Tillack v. Belgium, App no 20477/05, 27.02.2008
• ECtHR, Uj v. Hungary, App no 23954/10, 19.10.2011
• ECtHR, Ürper and Others v. Turkey, App no 14526/07 14747/07 15022/07 15737/07 36137/07 47245/07 50371/07 50372/07 54637/07, 20.10.2009
• ECtHR, Von Hannover v. Germany, App no 59320/00, 03.06.2004
• ECtHR, Von Hannover v. Germany (No 2) [GC] App no 40660/08, 60641/08, 07.02.2012
• ECtHR, Wojtas-Kaleta v. Poland, App no 20436/02, 16.07.2009